تجلی قرآن در هنرهای سنتی
تابلوهای نگارگری: در حال حاضر نگارگری اسلامی یکی از اصیلترین گونههای هنر ایرانی است که جان مایه قرآنی دارد. به گونهای که قصص قرآنی تاثیری شگرف بر این هنر گذاشته است. در این بخش آثاری از آقامیری به نمایش درآمد و در معرض دید قرار گرفت.
سفال و کاشی: سفال به عنوان یکی از ظریفترین فرآوردههای صنعتگری ایران شناخته میشود که گروهی از هنرمندان با کتیبه نگارگری و خوشنویسی آیات قرآنی با خطوط ثلث، کوفی تزئینی و نسخ بر روی این آثار، اقدام کردهاند که نمونههایی از هنر آنان در معرض دید علاقمندان قرار گرفت.
نازک کاری و معرق روی چوب: هنرمندان این رشته با ابتکار در منبت کاری آیات قرآن، و اجرای نقوش زیبا مرتبه و اعتبار صنعت چوب را در هنرهای ظریفه ایرانی بالا بردهاند. نمونههایی از این دست آثار که توسط استاد صوتی به انجام رسیده بود در نمایشگاه لبنان به نمایش درآمد.
هنرهای صناعی: کوفی نویسی و نقاشی خط بر روی چوب، فلز، چرم، قلمدان و... از جمله آثاری است که برپایه ارادت هنرمندان در جهت و کتابت آیات قرآنی شکل گرفته است. در این بخش، مجموعه آثار دکتر محمد مهدی هراتی، به نمایش گذاشته شد. لازم به ذکر است که حضور این استاد هنرمند در نمایشگاه، به عنوان خادم قرآن کریم فرصتی مغتنم برای ارایه توضیحات پیرامون بخش هنری نمایشگاه فراهم آورده بود. به طوری که یکی از بازدیدکنندگان نمایشگاه، در مورد حضور وی در نمایشگاه گفت: حضور کارشناسان و هنرمندان خبره و کاردان در چنین نمایشگاهی باعث آشنایی هرچه بیشتر علاقهمندان با هنرهای اسلامی و قرآنی بوده و علاوه بر این، حضور استادان برای ارایه توضیح پیرامون آثار هنری و قرآنی باعث میشود بازدیدکنندگان از نظر فنی و علمی نیز در جریان آفرینش آثار هنری قرار بگیرند.
تجلید صحافی قرآن: جلدسازی و صحافی انواع جلدهای چرمی، سوخته، معرق، طلاکوب، از جمله هنرهایی است که به یمن آن انواع جلدهای قرآن با نمایی بسیار زیبا ساخته شده است تا اوراق مصاحف را از گزند روزگار در امان میدارد. در این مجموعه تعدادی از مجلدهای دست ساخته به وسیله ضربی، سوخت و معرق و... که توسط استاد مهدی عتیقی به انجام رسیده بود در معرض دید بازدیدکنندگان لبنانی قرار گرفت و علاوه بر این دو جلد قرآن کریم اثر استاد نیریزی در این بخش چشم بازدیدکنندگان را به سوی خود میکشاند.
یکی از کارشناسان اعزامی از ایران به این نمایشگاه، درباره استقبال بازدیدکنندگان آن و همچنین افزایش استقبال نسبت به سال گذشته گفت: با توجه به اینکه سال گذشته زمینه آشنایی مردم لبنان و علاقهمندان به هنرهای قرآنی هموار شده بود، بااستفاده از تجربیات سال پیش توانستیم یکی از جذابترین نمایشگاههای قرآنی را برگزار کنیم و در مجموع، همه عوامل باعث شد دو نمایشگاه با استقبال پرشور و غیر قابل وصف روبرو شود. نکتهای که در این جا باید مد نظر قرار گیرد، این است که اغلب بازدیدکنندگان افرادی روشنفکر و دارای تحصیلات بالا بودند.
تذهیب
تذهیب نگاران شهرهای مختلف ایران صفحات و حاشیه تصاویر خود را با استفاده از این هنر آرایش میدهند و در تزیین قطعات خوشنویسی نیز از این هنر بهره گرفته میشود. نمونه آثار استادان محمد طریقتی، هادی آقامیری، سلیمان سعیدآبادی، میترا معنوی راد و ناصر نوروزی منش از جمله آثاری بود که در لبنان نمایش داده شد.
خوشنویسی و تذهیب
بسیاری از هنرمندان خوشنویسی دست به آیه نگاریهای زیبایی زده و از جمله آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم و سوره فاتحه الکتاب را به کرات نوشتهاند که گزیدهای از قطعات نگاشته شده از استادان و هنرمندان مبرز خوشنویسی دوره حاضر که بسیاری از آنها پس از کسب رتبه استادی و تجربیات بسیاری در کتابت آثار خوشنویسی قطعات حاصل کردهاند، به نمایش گذاشته شد و آثار استادان خوشنویسی با موضوع گفتگو در قرآن نیز به نمایش درآمد که در این میان تعداد 40 اثر از استادانی چون غلامحسین امیرخانی، سید محمد احصایی، عبدالصمد حاج صمدی، عباس اخوین، صداقت جباری، محمد حیدری، امیر احمد فلسفی و.... به نمایش درآمد.
قرآن در آینه هنر
کتابهای هنری قرآنی: مجموعهای از کتابهایی که به زیباسازی آیه نگاریهای قرآن پرداخته، دربردارنده این بخش است، برگی چند از قرآن مجید حکیم خوشنویسان کلک قدسی، القصب المعطر منتخبات من الاعمال الفنیه التی عرضت فی المهرجان الاول للخط فی العالم الاسلامی، هنر آیهنگاری قرآن کریم، رحل گزیدهای از نسخ خطی قرآن کریم تجلی هنر در کتابت بسم الله، قرآن محلی، صحیفه مبین.
مصاحف ایرانی
نمایش نفیسترین قرآنهای چاپ شده در ایران، خوشنویسی و کتابت آیات قرآن والاترین هنر اسلامی است که رابطهای مستقیم با طهارت روح و انضباط ذهن و توانایی دست کاتبان هنرمند دارد. مسیر تاریخی این کتابت موجب پیدایش و تکوین هنری شیوههای مختلف و پیدایش انواع خطوط تازه شده است.
در این مجموعه تعدادی از قرآنهای نفیس که هر یک دارای ویژگیهای منحصر به فرد است، به نمایش گذاشته شده و قرآنهایی به خط نستعلیق، اثر خوشنویسان ایرانی عرضه شده بود که اهم آنها عبارت است از: قرآن به خط استاد سیف الله یزدانی اولین کاتب قرآن کریم به خط نستعلیق پس از انقلاب، که طی مدت پنج سال تحریر شده است.
قرآن دیگر این مجموعه به خط نستعلیق مرحوم استاد سید حسین میرخانی از پیشکسوتان خوشنویسی در عصر جدید و استاد بسیاری از استادان نامدار امروز ایران است که نخستین بار در سال 1323 به چاپ رسیده است.
علاوه بر اینها اثر فریبا مقصودی، هنرمند کرمانشاهی و تنها کاتب نستعلیق نویس زن ایرانی است به اضافه جدیدترین کوشش در زمینه نستعلیقنویس قرآن کریم که توسط استاد حمید فدایی منش به انجام رسیده است.
ارایه قرآنهای به خط نسخ بخشی دیگر از این نفایس است که از استادانی همچون مرحوم حبیبالله فضایلی، از بزرگترین استادان مسلم خط نسخ و هنرمندان قرآننویس ایران است که کتابت دهها جلد قرآن را به وی نسبت دادهاند که بعضی از قرآنهای خطی در موزه کاخ گلستان، کتابخانه چستربیتی ایرلند، موزه ملی ایران و... محفوظ است.
از دیگر قرآنهای نوشته شده به خط نسخ میتوان به دو قرآن کتابت شده توسط استاد محمدرضا قنبری از استادان ثلث نویس اشاره کرد.
اثر استاد میرزا احمد نیریزی از بزرگان و نامداران خط نسخ در قرن دوازدهم هجری نیز که واضع شیوه مخصوصی در خط نسخ بود و هنوز سرمشق نسخ نویسان ایران است، در نمایشگاههای قرآنی لبنان به نمایش درآمد.
از دیگر آثار ارایه شده، دست نوشتههای استادان خوشنویس معاصر است، که قرآن را به خط نسخ کتابت کردهاند از جمله احمد نجفی زنجانی، عبدالرحیم افشار زنجانی، محمدخالقی زنجانی، عباس مصباحزاده.
استقبال فراوان اندیشمندان لبنان روبرو شدآثار قرآنی هنرمندان ایران
کشور لبنان از تنوع ساختار سیاسی، فرهنگی، جمعیتی و مذهبی خاصی برخوردار است. آن کشور از نظر عامل انسانی کشوری نامتجانس و متشکل از طوایف و فرقههای بسیار متنوع و گوناگون است. هر کدام از گروهها و فرقهها در جستجوی منافع و مسایل مورد علاقه خود هستند. تمایلات غرب گرایانه شدید در میان جامعه مسیحی و گرایشهای عربی و اسلامی در بین جامعه مسلمانان چهرهای متمایز و خاص از این کشور ارایه کرده که در این میان مسلمانان و شیعیان لبنان نقشی قابل اعتنا در روند جاری آن کشور ایفا میکند. کشور لبنان به لحاظ فرهنگی نیز دارای موقعیتی مهم در جهان عرب و کشورهای اسلامی است. این موقعیت زاییده فضای آزادی است که از رهگذر رقابت و همزیستی مسالمتآمیز بین طوایف مختلف در آن کشور بوجود آمده، به محل مناسبی برای بروز جریانهای فکری رسانههای گروهی، مطبوعات و موسسات انتشاراتی تبدیل شده است.
موقعیت ویژه لبنان همواره مورد توجه مسئولان و دولتمردان ایران بوده و همیشه سعی داشتهاند روابط خود را با کشور لبنان در زمینههای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گسترش دهند. از این رو اجرای برنامههای فرهنگی در آن کشور از اهداف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که یکی از این برنامهها را برگزاری هفتههای فرهنگی، جشنوارههای فرهنگی هنری، سمینارهای علمی فرهنگی و... تشکیل میدهد و در میان برنامههای فرهنگی برگزاری نمایشگاههای قرآن کریم و فعالیتهای قرآنی نقشی مهم و بسزا دارد. با توجه به تغییرات عمدهای که در ساختار منطقهای لبنان با آزادسازی جنوب آن از اشغال صهیونیستها رخ داده، اولین گام فرهنگی و قرآنی از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جنوب این کشور در شهر صیدا برداشته شد و در همین راستا، دومین نمایشگاه قرآن کریم با برنامههای مختلف در آن شهر افتتاح شد.
نمایشگاه مورد اشاره با همکاری سفارت و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لبنان، از تاریخ 18 تا 21 بهمن ماه در شهر صیدا و پس از آن از 23 تا 26 بهمن ماه در شهر طرابلس، در محل مقرالرابطهالثقافیه برگزار شد.
برزین ضرغامی مدیر برگزاری نمایشگاهها در مورد اهداف برگزاری آنها به خبرنگار ما گفت: اجرای برنامههای فرهنگی متقابل با عنایت به قراردادهای فرهنگی بین دو کشور، آشنایی مسلمانان و علاقمندان به قرآن کریم با دستاوردهای قرآنی در کشور جمهوری اسلامی ایران، تبیین و نشر افکار و اندیشههای قرآنی قرآنپژوهان ایران در آن کشور، ایجاد ارتباط بیشتر بین هنرمندان ایران و هنرمندان قرآنی کشور لبنان، آشنایی دست اندرکاران و متولیان فعالیتهای قرآنی و نمایشگاه قرآن ایران با فعالیتهای قرآنی کشور لبنان و ایجاد بستر مناسب و زمینههای مفید برای عرضه محصولات قرآنی ایران در آن کشور، از جمله اهداف برگزاری نمایشگاههای قرآن کریم در لبنان و سوریه بوده است.
این نمایشگاهها که مجموعاً به مدت هشت روز در دو شهر لبنان برپا بود، با چندین بخش مختلف چون بخش مصاحف ایرانی، کتابهای هنری، خوشنویسی و تذهیب، تابلوهای نگارگری، سفال و کاشی، هنرهای صناعی تجلید و صحافی قرآن، و نرمافزارهای قرآنی برای بازدید و عرضه به عموم علاقهمندان دایر شده بود و بخشهای مختلف این نمایشگاه عبارت بود از:
60 نماز و نیاز
آنجا که کار و تلاش بیشتر است نیاز به نماز بیشتر است. انسان معمولاً در شب ها خواب است و فعّالیتى ندارد، از این رو از عشاء تا صبح نمازى واجب نیست ولى نیاز معنوى انسان در روز بیشتر است.
هوس ها، طاغوت ها، جلوه ها، حیله ها و تمام پرتگاه ها در روز جلوه دیگرى دارند و لذا اوّل روز و آخر روز باید نماز خوانده شود وبراى وسط روز سفارش ویژه آمده است:
«اقم الصلوة طرفى النهار» (59)
دو طرف روز (صبح و شب) نماز به پا دار.
«حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى» (60)
نسبت به تمام نمازها به خصوص نماز ظهر حفاظت کنید. و مثل منافقین گرمى هوا را بهانه ترک جماعت قرار ندهید.
و از آنجا که روزهاى جمعه و عید ایّام فراغت است و معمولاً فساد در ایّام فراغت بیشتر به سراغ انسان مى آید، سفارش به نماز جمعه و نماز عید شده است.
شاید بخاطر لطافت و ظرافت بیشترى که روح دختر دارد و غبار و فساد در روح هاى لطیف زودتر منعکس مى شود، نماز دختران از 9 سالگى شروع مى شود.
و هرگاه مشکل اضافه اى براى انسان پیش آمد سفارش به نماز بیشترى شده است. «واستعینوا بالصبر والصلوة»
پیرمردها بر بام های شهر اراک
مردم اراک وقتی هلال ماه رمضان را می بینند به یکدیگر تبریک می گویند و آرزوی توفیق روزه و عبادت برای خود و دیگران می کنند. اراکی ها نیز هنگام دیدن ماه سعی می کنند چشمشان را روی قرآن یا آب روان بگشایند. بعضی آب روان را روشنایی و بعضی سرگردانی می دانند. عده ای هم ماه را در آیینه ای که رو بروی ماه نگه می دارند مشاهده می کنند و دیدن ماه را در آیینه مبارک می دانند. در اراک هنگام رویت ماه رسم است چند پیرمرد به پشت بام یا گلدسته مساجد بروند و اذان بگویند.
در قمصر کاشان برای دیدن هلال ماه رمضان مردم به بام خانه هایشان می روند و با خود یک کلام الله مجید، یک آیینه و یک سینی که داخل آن یک ظرف آب که کمی سبزی خوردن در آن است می برند. روی فرش رو به قبله می نشینند، آن گاه آیینه را به سمت آسمان می گیرند و آن قدر جا به جا می کنند تا ماه را در آیینه ببینند. به محض مشاهده ماه یک شخص باسواد با صدای بلند سوره یاسین قرائت می کند و دیگران در دل همراه با او سوره یاسین را می خوانند. بعد یک حمد و سه قل هوالله خوانده و چند صلوات می فرستند. سرانجام هر یک از افراد جرعه ای از ظرف محتوی آب و سبزی می نوشند و عقیده دارند خوردن آب و سبزی به آنها نیروی قناعت می دهد و موفق می شوند بدون ناراحتی ماه مبارک رمضان را روزه بگیرند. بعد از این اعمال یک نفر طبل می زند تا اگر کسی ماه را ندیده باشد مطلع شود.
در ضمن در قمصر بازگشودن چشم را بعد از دیدن هلال در صورت سادات شگون می دانند و سعی می کنند وقتی هلال ماه رمضان را دیدند به صورت سید یا سیده ای نگاه کنند. سادات هم وقتی ماه را می بینند به سینه خود نگاه می کنند و صلوات می فرستند.در تاکستان قزوین پس از رویت ماه نو بر آیینه و قرآن می نگرند کسانی هم که در سینه خال دارند پس از مشاهده ماه به سینه خود نگاه می کنند و معتقدند چون این خال خدایی است برای آنها خوشبختی می آورد. زنانی که بچه ندارند دختر بچه یا پسر بچه ای خوشرو را با خود به بام می برند و به محض دیدن ماه به روی او نگاه می کنند و از خدا می خواهند که به آنها بچه ای سالم و زیبا عطا کند.
حاجت طلبی در لحظه دیدن ماه نو
از عقاید مردم در مورد دیدن ماه نو آن است که به محض رویت ماه چشمشان را می بندند و سعی می کنند روی قرآن یا نام خدا یا ظرف آب یا سبزه و یا روی زیبا بگشایند و صلوات بفرستند. همچنین عقیده دارند در لحظه دیدن ماه نو هر حاجتی از خداوند طلب کنند برآورده خواهد شد.در صغاد آباد فارس اگر چهار نفر مومن موفق به دیدن ماه نو شوند متفقا به در مسجدجامع که وسط صغاد واقع شده است می روند و به موذن می گویند: جار بکش. امشب حتما شب نیت است . موذن هم روی بام یا گلدسته مسجد می رود و با صدای بلند می گوید: مومنین، ماه نو را دیده اند خود را برای سحری خوردن و روزه گرفتن آماده کنید اگر هوا ابری باشد و موفق به دیدن ماه نشوند چند نفر را به شهرهای آباده و قمشه یا آبادیهای اطراف می فرستند تا از دیدن ماه مطلع شوند.در اصطهبانات فارس به محض دیدن هلال ماه مبارک رمضان چند توپ شلیک می کنند تا همه مردم باخبر شوند. هر کس صدای توپ را بشنود این اصطلاح را می گوید: توپ هدر شد، ماه دیده شد.
در جهرم فارس مردم برای دیدن ماه نو به کوه البرز که مشرف به شهر است می روند و با دیدن ماه چشمشان را می بندند و آن روی انگشتر فیروزه یا درخت سبز یا آب روان و یا قرآن می گشایند اگر هیچ کدام از این چیزها نبود چشمشان را روی سکه باز می کنند.
در کازرون فارس بعد از دیدن هلال ماه رمضان سه صلوات می فرستند و می گویند: خدایا یک ماه قدم دار و مبارکی رو همه شیعیون نو شده باشد یا گویند: الهی ماه شریف و مبارک و بابرکتی رو همه عزیزون و غریبون نو شده باشد.
رویت هلال در یزد
در شهرستان یزد برای رویت ماه مردم غروب روز آخر ماه شعبان به بالای مناره ها، گلدسته ها، تکیه ها، پیش طاق مساجد و پشت بام ها می رفتند و با نگاه دقیق در آسمان به جستجوی ماه می پرداختند و در صورت مشاهده ماه اعمال مخصوص ماه رمضان را به جا می آوردند. همگانی شدن مراسم آغاز ماه رمضان در صورتی بود که اعلم بلد به آن حکم می کرد و برای اینکه او به آغاز ماه حکم کند باید شخصا ماه را می دید یا به گفته عده زیادی که ماه را دیده بودند یقین حاصل می کرد و یا به قول دو نفر مومن عادل اکتفا می کرد.اعلم بلد بعد از به جا آوردن نماز جماعت مغرب و عشا به منبر می رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را به اطلاع حاضران می رساند. بعد موذن به گلدسته مسجد می رفت و اذان می گفت. بعضی از افرادی هم که صدای اذان را می شنیدند به اذان گفتن می ایستادند تا صدای اذان به دورترین نقاط برسد و مردم از حکم مطلع شوند. اگر هوا ابری و رویت ماه غیر ممکن بود افرادی را به آبادیها و شهرهای نزدیک که افقشان با افق شهر یکی بود و احتمال می دادند آسمان آنجا صاف است می فرستادند تا به رویت ماه اطمینان حاصل کنند. مردم اگر از این راه هم به دیدن ماه موفق نمی شدند به خانه هایشان می رفتند و منتظر حکم مجتهد می ماندند.در صورتی که شب از نیمه می گذشت و دیدن ماه ثابت و معلوم می گشت به وسیله نواختن نقاره دیدن ماه را اعلام می کردند، چنانچه تا سحر دیدن ماه ثابت نمی شد مردم سحری می خوردند و روزه می گرفتند تا اگر ماه رمضان آغاز شده باشد از تکالیف دینی غافل نمانند. اگر تا قبل از ظهر اطلاع می یافتند که ماه رمضان آغاز نشده است روزه را می شکستند در غیر این صورت روزه را ادامه می دادند. (لازم به تذکر است که روزه یادشده را نباید به نیت روزه واجب و روزه اول ماه رمضان به حساب آورد، اگر چنین کنند روزه ای حرام خواهد بود).
هلال ماه در آیینه پیدا می شود
در ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ عامه به شمار می آید. در این ماه تلاش می شود گوشه هایی از سنن و باورهای مردم ایران به نقل از کتاب رمضان در فرهنگ مردم نوشته احمد وکیلیان مورد بررسی قرار گیرد.مردم ماه مبارک رمضان را با رویت هلال آغاز می کردند مگر آنکه ماه شعبان سی روز بود یا حاکم بلد روز آغاز ماه را قبلا تعیین و مردم را به روزه گرفتن حکم می کرد.
آداب و رسوم ایرانیان در رؤیت هلال ماه
در قمصر کاشان برای دیدن هلال ماه رمضان مردم به بام خانه هایشان می روند و با خود یک کلام الله مجید، یک آیینه و یک سینی که داخل آن یک ظرف آب که کمی سبزی خوردن در آن است می برند. روی فرش رو به قبله می نشینند، آن گاه آیینه را به سمت آسمان می گیرند و آن قدر جا به جا می کنند تا ماه را در آیینه ببینند.استهلال تلاش برای رؤیت هلال ماه است، این عمل دارای ارزش نجومی است، چرا که ماه قمری ممکن است یا روز باشد و مشاهده ماه نو، گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی و صرف وقت است.
از نظر اسلام این کار اهمیت بسیاری دارد زیرا مناسبتهای دین اسلام بر مبنای گاه شمار قمری تنظیم شده، از جمله رؤیت هلال ماه مبارک رمضان که نویدبخش ظهور خوبیها و ایجاد فرصت و بستری برای خودسازی و نزدیکی هر چه بیشتر به خالق هستی است.گردش ماه موجب می شود ناظر زمینی آن را به حالتهای مختلفی ببیند که دلیل آن تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگامی که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست.اصطلاحا به این لحظه مقارنه ماه و خورشید یا ماه نو گفته می شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است . شاید به نظر برسد که در هر ماه قمری باید یک خورشید گرفتگی داشته باشیم ولی از آنجا که صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمین به دور خورشید زاویه می سازد بنابراین در برخی موارد سایه ماه از بالا یا پایین صفحه مدار زمین می گذرد و خورشید گرفتگی اتفاق نمی افتد.هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد، رؤیت آن آسانتر است. با افزایش سن هلال ، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و سطح درخشان آن بیشتر می شود. عوامل مختلفی در رویت هلال ماه مأ هستند:
مدت مکث : هلال های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه مدت مکث گفته می شود . هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریکتر و امکان رؤیت فراهم می شود. مدت مکث هلال های باریک کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از 40 دقیقه است. چنین هلال هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.
زمان غروب خورشید : چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می شود. هر چه نسبت به زمان مقارنه ماه ، خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه ای هلال افزایش می یابد. بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رؤیت هلال بهتر می شود.
فاصله ماه از زمین : با توجه به اینکه مدار ماه به دور زمین بیضی است بنابراین مطابق قانون دوم کپلر سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه زمانی اتفاق بیفتد که ماه در حوالی حضیض مدارش باشد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می گیرد و جدایی آن سریع تر افزایش می یابد. چنین هلالی در مقایسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت تر رؤیت می شود.
در تقویم هجری قمری قراردادی ماه های به طور متوالی 29 و 30 روز در نظر گرفته می شود.در تقویم هجری قمری مورد استفاده کشورهای اسلامی بر اساس معیارها و ضوابطی 29 یا 30 روزه بودن ماه تعیین می شود. مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده است و فردا روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رویت نشد ماه 30 روزه است.به دلیل اهمیت نجومی و فقهی پیش بینی رؤیت هلال ماه همواره مورد توجه منجمین اسلامی بوده است. مشکل تقویم هجری قمری از سه مقوله نجومی ، انسانی و فقهی قابل بررسی است. امروزه با وجود نرم افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه کار ساده ای است ولی از آنجا که مسئله رؤیت یک امر انسانی است و بحث رؤیت امری است که با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است بنابراین باعث بروز عدم قطعیت در پیش بینی می شود.اما دو فتوای اصلی برای رؤیت ماه وجود دارد . یکی اینکه امکان رؤیت هلال برای فرد است که در یک مکان خاص زندگی می کند و باید خود، ماه را ببینند تا اول ماه اثبات شود.دوم اینکه اگر در جایی هلال رؤیت شود، در تمام کره زمین یعنی هر جایی که در آن لحظه شب باشد، فردای آن اول ماه خواهد بود که این برای همه ممکن است .در کشور ما برای رفع هر گونه شبهه و نگرانی، ستادهای خاصی فعال هستند که به طور ویژه به امر استهلال می پردازند، برای ماه مبارک رمضان و عید فطر نیز گروهها تعیین شده در نقاط مختلف کشور مستقر و مشاهدات خود را به پایگاههایی که در دفتر مقام معظم رهبری استقرار دارند گزارش کرده و نتیجه نهایی از سوی رهبری اعلام می شود.
آداب نماز عید
{4-} قبل از خروج از منزل بنیت انجام دستور خداوند ، با یک یا چند دانه خرما افطار نموده ،ودعایی را که دراین مورد رسیده است بخواند .زیرا دراین دعا نیز امامش - درود و سلام خدا بر او و پدران و فرزندانش - ذکر شده و باید درمضمون دعا تأمل کند . زیرا دعا بروشنی می گوید که رفتن به سوی نماز ، رفتن به طرف خداوند است .بنابراین باید نشانه دیدار با خدا را داشته باشد . اگر بتواند باید باندازه بزرگی خدا و شناخت منت او ، در اجازه دیدارش بلکه دعوت به این کرامت ، آنگونه که شایسته است ادب این مقام را رعایت کند . ولی خیلی بعید است این مخلوق ضیعف بتواند آنگونه که شایسته این مجلس است تواضع و احترام و شکر گزاری نماید .بنابراین باید همراه با اعتراف به ناتوانی باندازه ای که می تواند سپاسگزاری و متواضع باشد .
و اگر نتوانند ،نباید حضور دراین مجلس برای اوسبکتر از حضور در مجلس سلطان زمانش باشد .زیرا از سلطان غفلت نمی کند ، بخصوص هنگام سخن گفتن بااو . اگر سلطان بداند که دل رعیتش جای دیگر است اورا از مجلس خود طرد ، از حضور او جلوگیری و او را از عطایای خود محروم می نماید .بخصوص که بداند این غیر ، دشمن سلطان است ، که دراین حالت بشدت براو خشم می گیرد . و اگر از یاد و احترام به خدا غفلت از پروردگار چیزی جز دوستی دنیا نمی باشد ، دنیایی که دشمن خدا و دوستانش می باشد .
بپرهیز از این که این مجلس را کوچک شماری .زیرا اهل آن ، فرشتگان مقرب ، پیامبران و رسولان ، شهدا و صدیقین و بندگان صالح خدا هستند . شرمسارباش که حاضرین مجلس در بهترین حالات باشند - همگی پاک ، مقدس ، آراسته ، بر سر ایشان تاج کرامت مراقبت خدای جلیل بوده ، بر بدنهاشان لباسهای توجه به خدا ، بر دلهایشان جامه اشتغال به خدا و بر بدنهاشان لباس باز داشتن از نافرمانی خدا ، بر دستهایشان انگشتر نگشودن دست به نافرمانی خدا و بر پاهایشان کفش منع از رفتن در حرامهای خدا - وسر تو برهنه از لباس نگهداشتن از مخالفت با خدا و بر دستت انگشتر ستم بر بندگان خدا بوده و پایت برهنه از رفتن به سوی طاعت خدا باشد .
اگر پرده از جلو دیدگانت برداشته شده و ببینی بدنت آلوده به نجاستهای گناهان و باطن تو گرفتار انواع بیماریهایی است که تو را از چشم دیگران می اندازد چه حالی خواهی داشت ؟ آیا با این شکل و قیافه بر سر سفره پاکان ، و بزرگانی که هیچ عیبی ندارند حاضر خواهی شد ! اگر زیبایی باطنی آنان را ببینی از همنشینی آنان پرهیز خواهی کرد ، چه رسد به این که سر سفره آنان بنشینی . و حتی اگر هزار چوب هم به تو بزنند راضی نمی شوی با این همه پلیدی که در تو هست ، خود را به آنان نشان بدهی . برادرم ! حال بد و زور و وبال خود را بنگر و خود را بنگر و خود را مضطر به این مطلب بنما تا خداوند بدیهایت را پوشانده و بدیهایت را به خوبی تبدیل نماید . آنگاه در کرم حضرت اله را بکوب و صدا بزن : ‹‹ ای کریمترین کریمان ! ای اجابت کننده دعای مضطرها ! به پستی و ذلتی که نسبت به خودم روا داشتم رحم کن . تو از من به خودم مهربانتری بخصوص در مثل چنین روزی که مرا دعوت به دیدار خود نموده ای . من میهمان تو هستم پس راضی نشو که آبرویم پیش میهمانهایت بریزد . کارم را اصلاح کرده و از لباسهایی که به میهمانانت می دهی به من نیز عنایت فرما تا بتوانم زشتی ها و نقایص خود را پوشانده خود را بیارایم و آبرویم را حفظ کنم .
اگر انسان با اضطرار واقعی روی به درگاه پروردگارش آورد محال است اورا اجابت نکند .اوکسی است که در قرآن خود فرموده است : ( امن یجیب المضطر اذا دعاء و یکشف السوء ، ای کسی که هنگامی که مضطر اورا بخواند ، او را اجابت نموده و گرفتاریش را برطرف می نماید ) بنابراین بنده باید اضطرار را در خود بوجود بیاورد . اغلب مردم روحیات بدی درخود بوجود آورده واز صفات خوب غافل هستند .بهمین جهت نیز از چیزهایی است که بطور اتفاقی شنیده و مسموعات آنها خجالت وشرمی در آنها بوجود نمی آورد ، چه رسد به این که آنچنان خجالت بکشند که به اضطرار برسند .
وخلاصه اگر شرمی که به اضطرار برسد بوجود آمد ، اجابت نیز بدنبال آن آمده و گرفتاری برطرف می گردد . علامت ا ضطرار نیز این است که در هنگام عید قلب او شکسته ، واز رد شده بترسد ، امیدوار عفو و فضل او بوده و امیدواری به کرم پروردگارش را بیشتر نماید ، بانتظار رحمتت و عنایت خداوند باشد . آنگونه که بندگان صالح او هستنند ، و ترس خود را با ملاحظه این که امروز روز جایزه دادن و بدست آوردن فضیلت است از بین ببرد . در عین حال باگوشه چشم به عظمت خدا و بزرگی جنایت خود نگریسته و مانند کوتاهی کنندگانی که به دامن عفو فراوان او پناه آ ورده اند ، رفتار می کند ، وتمام سعی و تلاش او برای استغفار و جلب رحمت و دیدن آثار قبولی است . وبه نگهبانان و حامیان خود که از معصومین (ع) می باشد ، پناهنده شده تا او را شفاعت نمایند . و خداوند را به حق و آ بروی آنان نزد خدا قسم می دهد که اورا با عفو خود اکرام نموده ، از فضل مخصوص خود محروم نکند ، صورت کریم خود را از او بر نگردانده ، بخاطر آنان او را قبول نماید و آ نگونه که با حزب و دوستان خود رفتار می کند با او نیز معامله کند . از بوجود آمدن این حالات معلوم می گردد که فیض قدسی شامل حال او شده است که باید خدا را بخاطر نجات و رهایی از خطر هلاک ثنا گفته ، و از این به بعد با یاری گرفتن از پروردگار خود را از غفلت و انجام کارهایی که باعث هلاکت دائمی است دور بدارد .
آنچه درباره اضطرار به پوشش پروردگار گفتیم ، فقط در کسی بوجود می آید که باچشم دل نجاست گناهان را بر اعضای بدنش و پلیدی عیوب دل بر روح و جانش را ببیند . آن هم نه مجازا بلکه واقعا این مطلب را درک کند و بفهمد که این نجاستها و پلیدیها نجستر و کثیفتر از چیزهای کثیف این عالم و بدبوتر از مردارهای بو گرفته دنیاست .
اگر کسی خود را در پیشگاه سرور رسولان و ائمه طاهرین و فرشتگان مقرب و سایر پیامبران و رسولان فرض نماید چه حالی خواهد داشت ؟ فکر می کنم اگر انسان یک دهم این رسوایی را داشت ، آرزو می کرد زمین او را فرو برد تا از این رسوایی رهایی یابد . مریم راستگو هنگام فرض رسوایی بین مردم ، با این که نزد خدای عز وجل و فرشتگان پاک بود ، گفت : ‹‹ کاش قبل از این مرده و کاملا فراموش شده بودم .›› بهر صورت تمامی ما به پوشش زیبای خدا محتاج بوده و اگر این پوشش ازما برداشته شود ، رسوا خواهیم شد .
یکی از پوششهای زیبای او ، همین شکل انسانی است که اگر از ما سلب شده و مردم شکل واقعی مار ببیند رسوا می شویم . زیرا شکل روح متناسب با اخلاق و صفات است .مثلا کسی که صفت غضب بر او غالب باشد ، روح او بشکل سگ خواهد بود .مگر این که خلق خود را با داوری حلم معالجه نموده ،خشم تبدیل به شجاعت شده وشکل سگ به شکل انسانی شجاع تغییر یابد . و همینطور سایر اخلاق و صفات . بهمین جهت گذشتگان هر روز با آینه و غیره سیمای خود را بررسی می کردند تا مطمئن شوند که تغییر نکرده و مسخ نشده و پوشش خدا همچنان باقی است . و این شکلهای حقیقی گاهی اوقات به بعضی از اولیا نشان داده می شود و مردم را باین شکلها می بینند . از امام سجاد (ع) روایت شده است که پرده را از جلو دیدگان شخصی بر داشته و شکل و اقعی جاجیها را به او نشان داد و او در میان جمعیت فقط دو نفر را به شکل انسان دید .
هنگام برپایی نماز عید بصورت جماعت ، مصیبت غیبت او را بیاد آورو بیاد داشته باش که امامت نماز عید ازحقوق مخصوص امام زمان (عج) و برپایی آن از کارهای معروف اوست .
‹‹ چون در روز عید خود را آشکار کند ، دیده همگان بر زیبائیش خیره گردد . ارواح آنان بسوی زیبایش سرازیر شوند و مردمک چشمانشان از فرط زیبایش هوس گلزار نمایند . عید من آن روزی است که با دیدگان شاد که زیبایش را تحسین می کند ،آن زیبایی را ببینم .››
آیا این مصیبت نیست که بجای نماز با امام (ع) با دیگران نماز بگزاریم ! اگر بجای دیگران امام زمان (ع) خطبه های نماز عید را می خواند چه حالی داشتیم ! و اگر او درمیان ما بود روزگار ماچقدر با امروز فرق داشت !
آنگاه به آنچه درروایات درباره او آمده بنگر از قبیل : برکتها و نورهای زمان حضور او ، گسترش عدل ، برچیده شده بساط ظلم و سرکشی ، عزت اسلام ، احترام قرآن ، رواج ایمان ، کامل شدن عقلها ، تزکیه دلها ، اصلاح اخلاق و ازبین رفتن تفرقه و نفاق .
شرائط روزه دار از امام صادق (ع)
اول بستن چشم و حفظ کردن آن از نگریستن طولانی به سوی هر چیزی که نهی یا مکروه شده.
امام صادق ( علیه السلام) فرمود: وقتی که روزه هستی باید گوش و چشم و مو و پوست و دیگر اعضای بدنت روزه باشند، یعنی از گناهانی که بر آن اعضاء حرام شده اجتناب نمایند و حتی چیزی که قلب را به خود مشغول می نماید و از ذکر خدا غافل می سازد، باید پرهیز کرد.
و یا در حدیث دیگر امام می فرماید: نباید روز روزه داریت با روز فطرت مساوی و برابر باشد، که پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: نگاه تیر مسمومی از تیرهای ابلیس است، پس کسی که از لذت آن نگاه بگذرد، برای ترس از خدا، خداوند ایمانی به او مرحمت خواهد فرمود، که حلاوتش را در قلب خویش احساس نماید.
دوم حفظ زبان از هذیان، دروغ، و غیره است. مراء و جدال را رها کن، و خادم خویش را رنج نده و در حال روزه، با وقار و حلیم باش، که هرزگی و هرزه گوئی تو را در حال روزه به جهال و یاوه گویان ملحق نسازد، که پیامبر (صلی الله علیه و آله) شنید از زنی که بجاریه خویش فحش و ناسزا می گفت، در حالی که روزه دار هم بود، حضرت برای او دستور فرمود طعامی بیاورند، فرمود به آن زن که بخور، عرض کرد یا رسول الله من روزه دارم حضرت فرمود چگونه روزه داری و حال آنکه به جاریه ات نسبت ناسزا می دهی و فحاشی می کنی، و به راستی روزه فقط امساک از طعام و شراب نیست.
داستان دو زن روزه دار که غیبت مردم می کردند
روایت شده دو زن در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله) روزه دار بودند، در آخر روز حالشان از شدت گرسنگی و تشنگی وخیم شد و نزدیک بود که تلف گردند، پس فرستادند کسی را پیش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که تا از آن حضرت اذن افطار بگیرند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) ظرفی را فرستاد برای آن زنان، فرمود: به ایشان بگو که در داخل این ظرف قی کنید آنچه که خوردید، پس یکی از آندو قی کرد نیمی از آن ظرف را از لخته های خون و گوشت خالص پر کرد، و آن دیگری نیز با قی و استفراق خویش بقیه ظرف را پر نمود، مردم از این ماجرا به شگفت درآمدند و تعجب کردند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: این دو زن از آنچه که بر آنها حلال بود امساک نمودند، و بر آنچه که بر آنان حرام بود روزه خویش را باطل نمودند، به این صورت که نشستند در کنار هم دیگر، از مردم غیبت کردند، و این است آنچه که پشت سر مردم گفتند که در این ظرف است، از گوشتهای آنان.
سوم- نگهداری گوش از شنیدن هر مکروهی، زیرا هر چیزی گفتنش حرام است، شنیدن و گوش فرا دادن به او نیز حرام است، و لذا به پیشگاه خداوند گناه شنونده دروغ و خورنده حرام یکسان است، که خداوند در قرآن می فرماید:
سماعون للکذب اکالون للسحت (11)
چهارم- نگهداشتن بقیه اعضاء و جوارح بدن است از قبیل دست و پا از مکاره و نگهداری شکم از شبهات و غذاهائی که مشتبه است در وقت افطار، پس معنی ندارد که صائم از غذای حلال پرهیز کند، سپس با فعل حرام افطار نماید روزه خویش را (با دروغ و نمامی و غیبت) پس مثال این صائم همانند کسی است که در یک شهر قصری بسازد و آنگاه شهر را خراب کند، که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چه بسا روزه داری است که از روزه اش جز گرسنگی و تشنگی چیزی عایدش نمی گردد.
پنجم- از غذای حلال وقت افطار آن قدر نخورد که معده پر شود که هیچ ظرفی مبغوضتر به پیشگاه خداوند از شکم پری نیست که از غذای حلال پر شده باشد، که در نتیجه قدرت هیچ گونه عبادتی و بهره برداری از شبهای پر فیض ماه رمضان نداشته باشد، و ثانیا این عمل با روزه داری و دستورات روحانی و معنوی روزه و اثرات آن منافات دارد.
ششم- اینکه قلبش بعد از افطار مضطرب و معلق بین خوف و رجا باشد، زیرا نمی داند که آیا روزه اش مقبول حضرت حق قرار گرفته یا خیر، آیا با قبولی روزه اش جزء مقربین است یا با عدم قبولی روزه جزء آنهائی که مشمول خشم خداوند هستند می باشد، پس این است معنی واقعی و باطنی روزه، که این نوع روزه در رتبه انبیاء و اولیاء گرامی خدا خواهد بود. (12)
حقوقی که روزه از یک مسلمان دارد
در رساله حقوق، امام سجاد علیه السلام حقوق افعالی را برای انسان می شمرد، وقتی به روزه می رسد و حقی که روزه، این فریضه الهی از انسان متعهد و مسؤول دارد، اینگونه بیان می فرماید:
«و اما حق الصوم فان تعلم انه حجاب ضربه الله علی لسانک و سمعک و بصرک و فرجک و بطنک لیسترک به من النار. و هکذا جاء فی الحدیث: «الصوم جنة من النار» فان سکنت اطرافک فی حجبتها رجوت ان تکون محجوبا و ان انت ترکتها تضطرب فی حجابها و ترفع جنبات الحجاب فتطلع الی ما لیس لها بالنظرة الداعیة للشهوة و القوة الخارجة عن حد التقیة لله لم تامن ان تخرق الحجاب و تخرج منه، و لا قوة الا بالله » (10)
اما حق روزه آن است که بدانی این پرده ای است که خداوند در برابر زبان، گوش، چشم، فرج، و شکمت آویخته تا تو را از آتش بپوشاند، چنان که در حدیث آمده «روزه سپر آتش است » ، اگر اعضای خود را در پس این پرده نگاه داری (و آنها را از گناه حفظ کنی) امید است (از عذاب) محجوب و محفوظ باشی و اگر اعضاء پشت پرده آرام نگیرد، و گوشه و کنار آن بالا رود، و عضوها برای تجاوز از حدود سرکشد، چشم نگاه شهوت انگیز کند، نیروها که باید برای حفظ بدن بکار رود به راه دیگر مصرف شود، ممکن است، پرده پاره گشته بدن بیرون افتد (و طعمه آتش گردد) و لا قوة الا بالله، بلی روزه صحیح، سند شرافت، و معیار هوش، و نیروی اراده انسان است، از این جهت می توان کند ذهنی و ضعف اراده را متضاد با روزه دانست.
روزه داران سه درجه تقسیم می گردند
در آداب و شرائط روزه و صائمین و نحوه روزه داری مرحوم فیض کاشانی رحمة الله علیه در کتاب محجة البیضاء خویش تقسیماتی قائل است و روزه آنان را به سه درجه تقسیم نموده است.
1- صوم العموم
2- صوم الخصوص
3- صوم خصوص الخصوص
اما صوم العموم، و آن نگهداشتن شکم و فرج از حرام و شهوات نامشروع می باشد که آن امساک از تمامی خوردنیها و آشامیدنی ها و مفطرات دیگر است که از اذان صبح تا اذان مغرب کل چیزهائی که روزه را باطل می نماید اجتناب نموده، و روزه خویش را باطل نمی گرداند.
و اما صوم الخصوص، و آن نگهداشتن گوش و چشم و زبان و دست و پا و سایر جوارح از کل معاصی و گناهان است، در اینجا مرحوم فیض تکیه به روایاتی می فرمایند که ما در بخشهای خود آورده ایم و به طور اشاره متذکر می گردیم: