آداب سفر
جواد محدثى
«تعطیلات سال نو در پیش است و عده بسیارى از هموطنان عزیز به سفر مى روند، چه مسافرتهاى دیدارى و صله رحم، چه براى زیارت، چه به قصد تفریحات سالم، که هر سه نوع آن خوب و پسندیده است. به همین مناسبت، نگاهى به سفر از دید معارف اسلامى داریم، تا سفرهایمان هم مکتبى و خداپسندانه باشد.»
بسیار سفر باید، تا پخته شود خامى!
امام صادق(ع) در حدیثى فرموده است:
مسافرت باید براى یکى از این سه امر باشد:
1 - تهیه توشه آخرت 2 - تامین معاش و زندگى 3 - لذت مباح و تفریح غیر حرام بنابراین، در سفرها باید آدابى را که از پیشوایان دین نقل شده است، به عنوان رهنمود گرفتن از مکتب، رعایت کرد.
فواید مسافرت بسیار است. کسب تجربه و پخته شدن، آشناییها و ارتباطات جدید، از آن جمله است.
سفر، آزموده کند مرد را هم از دل براند غم و درد را ز گیتى بدو نیک، بنمایدش وز آن گنج دانش بیفزایدش
نگاهى به مجموعه روایات اسلامى، نکاتى را به عنوان «آداب سفر» به ما مى آموزد که مهمترین آنها، آموختن «آیین همراهى و همسفرى » است. تاکید شده است که پیش از سفر، همسفر مناسبى پیدا کنید. چرا که مسافرت تنهایى مکروه است. رسول خدا(ص) از سه کس مذمت کرده است:
یکى آنکه غذایش را تنها مى خورد.
یکى آنکه در خانه اى تنها مى خوابد.
سوم آنکه تنها به مسافرتهاى دور و دراز مى رود.
آداب دیگر سفر را طبق تعالیم دینى، فهرست وار اینگونه مى یابیم:
1 - خداحافظى کردن از خانواده و بستگان از سوى مسافر، بدرقه کردن کسى که به سفر مى رود، از سوى اهل خانه و بستگان.
2 - شروع کردن سفر با «صدقه »، جهت سلامتى و رفع و دفع بلاها.
3 - خواندن دو رکعت نماز، دعا کردن و جان و مال خانواده را به خدا سپردن و بر او توکل کرد.
4 - خواندن این دعا: «بسم الله، آمنت بالله، توکلت على الله، ماشاء الله، لا حول و لا قوة الا بالله.»
5 - برداشتن عصا، یا وسیله اى جهت دفع شر و خطرات احتمالى و حمل ابزار دفاعى.
6 - همراه داشتن مسواک و شانه و لباس و ظرف.
7 - همراه برداشتن مواد غذایى و خوراکهاى مورد نیاز و رهتوشه سفر.
8 - همراه داشتن داروهاى مورد نیاز، سوزن، نخ، طناب و زیرانداز.
9 - رعایت اخلاق خوب با همسفر در طول مسافرت.
10 - در سفر، بار بر دوش دیگران نبودن، خرج خود را به گردن دیگران نینداختن.
11 - مراعات حال همسفر، در صورتى که خسته یا مریض باشد.
12 - همکارى در کارها، برعهده گرفتن کارهاى سنگین در مسافرت.
13 - گوش کردن به حرف بزرگترها.
14 - مشورت با همسفران در انجام کارها و تصمیم گیریها.
15 - مواظبت بر خواندن نماز در اول وقت.
16 - پس از سفر، نقل نکردن سختیها و ناملایمات مسافرت.
17 در بازگشت از سفر، براى اهل خانه، هدیه و سوغات آوردن 18 - هنگام مراجعت از مسافرت به وطن، خدا را شکر کردن و بر نعمت سلامتى، حمد کردن.
براى تک تک آنچه یاد شد، احادیث مکررى در متون دینى آمده است که مجال طرح آنها نیست.
به علاوه، سفر وسیله شناخت است، هم شناخت خود، هم شناخت دیگران. چون رنجها و سختیهاى مسافرت و حالتهاى فوق العاده، جوهره انسان را مى نمایاند و خصلتهاى درونى بروز مى کند. حتى انسان میزان تحمل و مقاومت و کاردانى و تجربه خود را هم در سفر به محک مى تواند بزند.
از جمله سفرهاى پسندیده، مسافرت به شهرهاى مذهبى و زیارتگاهها و دیدن اماکن تاریخى و دیدار با بزرگان و شخصیتهاى علمى و اخلاقى است.
زیارت خانه خدا، مرقد حضرت رسول، قبور مطهر ائمه معصومین، مزار پاک شهداى راه حق، زیارت قبر انبیا و اوصیاء و اولیا و صحابه و تابعین. دیدار از مرقد علماى بزرگ، فرزندان اهل بیت و قبور مؤمنان و صالحان، همه از مواردى است که در متون دینى به آنها تشویق شده است و زیارت قبور امامان، نوعى تجدید عهد و پیمان با صاحبان ولایت است. امام سجاد(ع) بیست و پنج بار به سفر حج رفت.
به فرموده حضرت رضا(ع):
«هر امامى بر گردن دوستان و پیروانش، عهد و پیمانى دارد. از جمله امورى که وفاى به این عهد و پیمان است، زیارت قبور ائمه است.»
امید است که هر جا باشید، چه در سفر و چه حضر، ایامى خجسته و روز و شبى پربرکت داشته باشید.
«سفر آخرت »، سفر دیگرى است که همه در پیش داریم.
آن هم آداب و شرایط و پیش نیاز و تهیه مقدمات و رهتوشه لازم دارد که موضوعى جداست و نیازمند نگاهى دوباره و جدى.
ما ... همه مسافریم، و نیازمند آمادگى براى آن «سفر بى بازگشت ».
على(ع)، رهتوشه آن سفر را «تقوا» مى داند.
دوازده نکته
در پایان این بحث به دوازه نکته اشاره مى کنیم:
1 - غذایى که تهیه مى شود، باید از مال حلال باشد.
2 - امام صادق(ع): هر کس قبل و بعد از غذا دستهاى خود را بشوید، زندگى آسوده و بدنى سالم خواهد داشت و نیز فرمود: وضو گرفتن قبل از غذا و پس از آن، روزى انسان را زیاد مى کند.
3 - رسول گرامى اسلام(ص): بنده خدا بر سر سفره، اگر با بسم الله شروع کند، فرشتگان براى او دعا مى کنند و شیطان را بیرون مى رانند و چنانچه پس از خوردن غذا، الحمدلله بگوید: فرشتگان مى گویند، اینها مردمى هستند که خداوند بر آنها نعمت داده و شکر پروردگارشان را بجا مى آورند.
4 - اول غذاى سبکتر را بخورید و بعد غذاى سنگین تر را، تا در هضم غذا دچار مشکل نشوید.
5 - افتتاح و اختتام غذا با نمک باشد. این از جمله سفارشات رسول گرامى اسلام(ص) به على(ع) است.
6 - از خوردن غذاى داغ پرهیز کنید.
7 - امام باقر(ع): نزد خداوند چیزى بدتر از شکمى که پر از غذا باشید نیست. و حضرت على(ع) به فرزند امام حسن(ع) چهار نکته را یادآور شد که اگر آنها را رعایت کند از مراجعه به پزشکان بى نیاز مى شود: وقتى گرسنه اى، بخور، تاء;ء میل به غذا دارى (و خیلى سیر نشده اى) از خوردن دست بکش، خوب غذا را بجو و قبل از خوابیدن، به دستشویى برو
8 - امام صادق(ع): در صورتى که مى توانى با دست راست غذا بخور.
9 - امام صادق(ع): نان را زیر ظرف قرار ندهید، و رسول گرامى اسلام(ص) فرمود: احترام نان به این است که وقتى بر سر سفره آوردند، به انتظار غذاى دیگر نباشید (و به نان بى توجهى نکنید بلکه با نان شروع کنید) و آن را به زیر دست و پا نیدازید و با کارد آن را نبرید.
10 - رسول گرامى اسلام(ص): مهمانى روز اول و دوم و سوم است، اما بعد از آن صدقه و تصدق (از جانب میزبان) حساب مى شود، حضرت فرمود: آنقدر نزد برادر مؤمن خود نمانید که او را درهم شکنید که دیگر چیزى نداشته باشد، تا خرج شما بنماید.
11 - با معصیت و گناه سفره رحمت را آلوده نسازیم، در معاشرتها حساب محرم و نامحرم بشود، گفتگوها حریم داشته باشد، عفت زبان حفظ شود، از غیبت و تهمت دیگران اجتناب شود، نوشیدنى یا غذایى که خوردنش حرام است در سفره مشاهده نشود.
12 - از باب ، من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق، از کسانى که در تهیه غذا و سفره زحمت کشیده اند، سپاسگزارى کنید میزبان نیز از خانواده خود و افرادى که کمک کرده اند، قدردانى کند.
وظایف مهمانها
مهمانها نیز آداب و وظایفى دارند از جمله;
1 - بدون دعوت، مهمان نشوید!
اگر شما را به مجلسى دعوت نکرده اند، نروید، در غیر این صورت چنانچه اگر با بى اعتنایى روبرو شدید، باید خود را سرزنش کنید. در روایتى از پیامبر(ص) آمده است که: هشت گروه اگر مورد اهانت قرار گرفتند، نباید کسى جز خودشان را ملامت کنند.
«الذاهب الى مائدة لم یدع الیها»کسى که دعوت به غذا خوردن نشده است، بدون دعوت برود.
گذشته از آن، غذایى که مهمان ناخوانده مى خورد، خالى از اشکال نخواهد بود.
امام صادق(ع) فرمودند: «من اکل طعاما لم یدع الیه فانما اکل قطعة من النار»اگر کسى غذایى بخورد که به آن دعوت نشده است، گویا پاره اى از آتش را مى خورد.
2 - رعایت تعداد دعوت شوندگان
امام صادق(ع) فرمود:
«هرگاه شما را دعوت به طعامى کردند، فرزند خود را به همراه مبرید زیرا; اگر چنین کارى بکنید آنچه خورده مى شود، حرام خواهد بود و غاصب بشمار مى روید!
3 - پذیرش دعوت
امام صادق(ع) فرمود: «ان من حق المسلم على المسلم ان یجیبه اذا دعاه »از جمله حقوق مسلمان بر مسلمان این است که; هرگاه او را دعوت بنماید، بپذیرد.
و در روایتى دیگر پذیرفتن دعوت مؤمن را از حقوق واجب شمرده است.
4 - وقت شناسى
در جلسات عمومى معمولا پس از صرف غذا عده اى مى نشینند و با یکدیگر به صحبت مى پردازند، این کار چون موجب وقت گیرى میزبان مى شود درست نیست. البته مواردى که میزبان خود چنین مجالس را مى خواهد برگزار کند مستثنى است.
به این آیه شریفه توجه فرمایید:
«یا ایها الذین امنوا لا تدخلوا بیوت النبى الا ان یؤذن لکم الى طعام غیر ناظرین اناه ولکن اذا دعیتم فادخلوا و اذا طعمتم فانتشروا و لا مستانسین لحدیث، ان ذلکم یؤذى النبى »
اى کسانى که ایمان آورده اید، داخل خانه هاى پیامبر نشوید مگر به شما اجازه براى صرف غذا داده شود (مشروط بر اینکه قبل از موعد نیایید) و در انتظار وقت غذا ننشینید، اما هنگامى که دعوت شدید، داخل شوید و چون غذا خوردید، پراکنده گردید (و بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشینید، این عمل شما پیامبر را ناراحت مى کند.
5 - مکان نشستن
از حضرت امام محمدباقر(ع) نقل شده است که چون شخصى به خانه کسى برود، هر جا که صاحبخانه امر کرد، بنشیند زیرا، صاحبخانه امور مخفى خانه اش را بهتر مى داند.
6 - پرهیز از بهانه گیرى
مهمان در مورد غذایى که براى او تهیه شده است، نباید بهانه بگیرد. از امام صادق(ع) روایت شده است که:
«هلک امرء احتقر لاخیه ما یحضره و هلک امرء احتقر لاخیه ما قدم الیه.»
هلاک شد شخصى که براى پذیرایى از برادر دینى خود، آنچه را در خانه حاضر است ناچیز بشمارد، و هلاک شد شخصى که غذایى را که برایش آورده اند ناچیز بشمارد.
7 - پرهیز از تعارف
غذایى که تهیه شده است را بدون تعارف و بخورید. عده اى با امام صادق(ع) غذا مى خوردند و به اصطلاح زدوتر دست کشیدند، امام(ع) آنان را توصیه به غذا خوردن کرد فرمود: «ان اشدکم حبا لنا احسنکم اکلا عندنا»هر کس بهتر (و بیشتر) نزد ما غذا بخورد، بیشتر ما را دوست دارد!
و در حدیث دیگرى، امام صادق(ع) مهمان خود را توصیه به خوردن کرد و فرمود:
«کل اما علمت انه تعرف مودة الرجل لاخیه باکله من طعامه »بخور، مگر نمى دانى که دوستى انسان با برادر دینى خود با خوردن او از غذایش شناخته مى شود.
و حضرت امام رضا(ع) فرمود:
«سخى و صاحب همت » از طعام مردم مى خورد تا مردم از طعام او بخورند.
و بخیل غذاى مردم را نمى خورد تا از طعام او نخورند.
8 - دعا کردن
مهمان به خاطر نعمتهاى الهى شکر خدا را بجا آورد و براى سلامتى و برآورده شدن حاجتهاى میزبان دعا کند، رسول گرامى(ص) در خانه اى دعوت شده بود، در حق آنان فرمود:
«طعم عندکم الصائمون و اکل عندکم الابرار وصلت علیکم الملائکة الاخیار»روزه داران نزد شما طعام خوردند و ابرار و نیکان نزد شما پذیرایى شدند، و فرشتگان برگزیده بر شما درود مى فرستند.
و از امام محمدباقر(ع) روایت شده است که هرگاه سفره را جمع مى کردند، رسول گرامى اسلام(ص) مى فرمود:
«خداوندا، نعمت زیاد و پاکیزه و با برکت دادى، با آن ما را سیر کردى و سیراب نمودى، حمد و سپاس خدایى را که اطعام مى کند ولى اطعام نمى شود (چون مبراى از این چیزهاست)«الحمدلله الذى یطعم و لا یطعم ».
وظایف میزبان
1 - دعوت به ضیافت
دعوت از مؤمنین براى ضیافت، سنتى ریشه دار، و سیره اى رایج نزد پیشوایان، بزرگان و عالمان ما است بنابراین سزاوار است ارزش این سنت بیش از گذشته حفظ شود. مهم آن است که دعوتها و ضیافتها به قشر و طبقه خاصى تعلق نداشته باشد و نیازمندان و انسانهاى پرهیزگار و شریف در لیست دعوتها وارد شوند زیرا رسول گرامى اسلام فرمودند: «لا تاکل الا طعام تقى و لا یاکل طعامک الا تقى »تنها، غذاى پرهیزکار را بخور و غذاى تو را تنها، پرهیزکار باید بخورد.
2 - پرهیز از فخرفروشى
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «من صنع شیئا للمفاخرة حشره الله یوم القیامة اسود».
هر کس سفره اى را براى فخرفروشى ساخته و پرداخته کند، خداوند روز قیامت او را سیاه محشور مى کند.
چون فخرفروشى در میهمانى سبب ریخت و پاش مى شود، دیگران را به این امر تشویق مى کند، آنگاه عده اى هم به خاطر عدم توانایى، از میهمانى صرف نظر مى کنند.
3 - احترام به مهمان
رسول گرامى اسلام(ص) فرمود: «من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلیکرم ضیفه ».
هر کس به خداوند و روز قیامت ایمان دارد به مهمانش احترام کند.
این دستور نورانى موجب مى شود مهمان از نظر روحى خود را در حالت انفعالى احساس نکند، در نتیجه، مودت و حبت بین مسلمانان ریشه دارتر و پیوندهاى دینى و برادرى محکمتر خواهد شد.
4 - پذیرایى خوب
میزبان در حد توانایى باید غذایى که مهمان را به اشتهاء درآورد تهیه کند.
ابوحمزه مى گوید: ما با جماعتى نزد امام صادق(ع) بودیم، امام صادق(ع) فرمود، طعامى آوردند که از نظر لذیذ و پاکیزه بودن، چنان غذایى ندیده بودیم، و خرمایى آوردند که از خوبى و تمیزى آن، به چهره یکدیگر نگاه مى کردیم.
5 - رفع موانع
میزبان علاوه بر ایجاد زمینه مناسب براى مهمان، باید به رفع موانعى که مانع پذیرایى کامل از او مى شود، بپردازد. روایات نکات گوناگونى در این باره آمده است از جمله اینکه;
میزبان اولین نفرى باشد که دست به سفره مى برد و آخرین نفرى باشد که از سفره دست برمى دارد.
در روایتى مى خوانیم;
هنگامى که رسول گرامى اسلام(ص) با جماعتى غذا مى خوردند، اولین کسى بود که دست به طرف سفره مى برد و آخرین نفرى بود که از سفره دست برمى داشت، تا مهمانان غذا بخورند.
6 - از مهمان کار نکشید
میزبان نباید در امور مربوط به مهمانى یا دیگر کارها از مهمان کار بکشد. حتى در برخى روایات آمده است که خود مهمان بدون آنکه از او تقاضایى شده باشد مى خواست کارى انجام بدهد، امام(ع) مانع شد.
الف - مهمان امام صادق(ع) برخاست تا برخى از نیازمندیهاى منزل حضرت را برآورده سازد، امام(ع) مانع شد و خود به انجام آن پرداخت آنگاه فرمود: «نهى رسول الله عن ان یستخدم الضیف » رسول الله(ص) از بکارگیرى مهمان نهى فرموده است.
ب - شب هنگام امام رضا(ع) با مهمانش گفتگو مى کرد، ناگهان در بین صحبت روشنى چراغ از حالت طبیعى خارج شد، مهمان دست برد تا آن را اصلاح کند، امام رضا(ع) مانع شد و خود آن حضرت به اصلاح و تنظیم چراغ اقدام کرد و فرمود: «انا قوم لا نستخدم اضیافنا»ما مردمى هستیم که مهمانان خود را به کار نمى گیریم.
7 - سفره را زود جمع نکنید
در روایتى از امام صادق(ع) آمده است که:
«نشستن بر سر سفره را طول بدهید، این ساعتى است که از عمر شما حساب نمى شود.»
و در مهمانى و ضیافت این مساله از تاکید بیشترى برخوردار مى گردد تا همه بتوانند غذاى خود را بخورند و کسى گرسنه از سر سفره برنخیزد.
ضیافت و میهمانى
محمداسحاق مسعودى
مهمانى براى مردم مسلمان ایران در عید نوروز اهمیتى ویژه مى یابد. به این منظور بر آن شدیم تا در خصوص ضیافت و سفره دارى نظرى کوتاه به آداب اسلامى بیفکنیم.
سخاوت
سخاوت از صفات پسندیده اى است که در فرهنگ اسلام ارزش بالایى دارد، امام جعفر صادق(ع) فرمود:
«السخاء من اخلاق الانبیاء و هو عماد الایمان و لا یکون مؤمن الا سخیا»سخاوت از اخلاق پیامبران و ستون ایمان است و مؤمن نمى تواند سخى نباشد. مهماندارى و سفره انداختن یکى از جلوه هاى بزرگ سخاوت است، این کار با ارزش آنجا مى تواند جلوه اى الهى داشته باشد که حدود اسلامى آن رعایت شود.
فضیلت ضیافت
از پیامبر اسلام(ص) روایت شده است: «لا خیر فیمن لا یضیف »در کسى که ضیافت نمى کند، خیرى نیست.
حضرت ابراهیم خلیل(ع) وقتى مى خواست غذایى تناول کند، یکى دو میل راه مى رفت تا کسى را پیدا کند و با هم غذا بخورند، به همین جهت کنیه ابوالضیفان (پدر مهمانها) به او داده شد.
در قرآن کریم نیز داستان مهمانان حضرت ابراهیم(ع) را مى خوانیم: «هل اتیک حدیث ضیف ابراهیم » که پس از وارد شدن مهمانان و احوالپرسى با آنها، پنهانى به سوى خانواده خود رفت و گوساله چاقى را بریان کرد و براى آنان آورد.
از امام صادق(ع) روایت شده است که:
«مهمانان وقتى بر میزبان وارد مى شوند، روزى بسیارى با خود مى آورند و وقتى مى روند آمرزش الهى را به میزبان مى دهند.»
تکلف، عامل بازدارنده
از جمله نکاتى که در برخى از ضیافتها وجود دارد این است که میزبان خود را به زحمت طاقت فرسایى مى اندازد. از رسول گرامى اسلام روایت شده است که:
«خویش را براى مهمانى به تکلف و زحمت زیاد نیندازید چون این امر موجب مى شود که مهمان و مهمانى مورد دشمنى شما قرار گیرد و هر کس نسبت به مهمان بغض داشته باشد خداوند را مبغوض داشته است و هر کس خداوند را مبغوض بدارد، خداوند هم او را مورد غضب خویش قرار مى دهد.»
از این روى پیامبر اکرم(ص) اهل تکلف نبود.
«و ما انا من المتکلفین » کما اینکه متکلفین را هم دوست ندارد.
آنچه بیان شد به معناى تنگ نظرى نیست که خود صفتى مذموم است بلکه به این معناست که باید به اندازه قدرت مالى پذیرایى کرد. حال اگر کسى توانایى داشت باید بهتر از مهمانان پذیرایى کند و هر چه در این زمینه مورد بهره بردارى درست واقع شود، اسراف نخواهد بود. در روایتى آمده است که:
«اگر غذایى را به صد هزار درهم! تهیه کنى و از آن فقط یک مؤمن بخورد، اسراف نکرده اى!»مقصود این است که در صورت توانایى، پذیرایى خوب کردن، اسراف محسوب نمى شود.
انواع انفجارات
انفجاراتى که ممکن است در آتش سوزى با آن مواجه شویم را به سه دسته تقسیم مى کنند ولى انفجار بطور کلى به چهار گروه تقسیم مى شود:
1 - انفجار ناشى از احتراق (اکسیداسیون).
2 - انفجار ناشى از فشار.
2 - انفجار ناشى از تجزیه.
4 - انفجارات هسته اى.
طبقه ششم: مواد منفجره
منظور از مواد منفجره در این بحث مواد منفجره از نوع سبک یا تجارى مى باشد؛ مانند انواع باروتها، دینامیت، چاشنى و ... اگر در این گونه مواد منفجره، آتش سوزى رخ دهد بلافاصله تمام مواد در یک لحظه توأم با انفجار از بین مى رود و قدرت پرتاب تکه هاى ناشى از انفجار در این گونه مواد تا شعاع 200 متر مى باشد. بنابر این مبارزه با این مواد منفجره، زمانى آغاز مى شود که آتش سوزى به آنها نرسیده باشد و باید از سرایت آتش به این مواد جلوگیرى شود و براى مبارزه باید به موارد زیر توجه کرد.
1 - افراد آتش نشان و وسائل مربوط به آن، باید دور از شعاع خطر؛ یعنى به فاصله 200 متر یا در پشت پناهگاهى مستقر شوند.
2 - شعاع خطر باید از نوع درجه یک «منطقه خطر» اعلام گردد تا از ورود افراد متفرقه جلوگیرى شود.
3 - اطلاع به مقامات انتظامى و احضار کارشناس مربوطه.
4 - باید از حداقل افراد براى نزدیک شدن به محل مواد منفجره استفاده کرد و افراد منتخب براى نزدیک شدن به محل باید از حفاظ استفاده نمایند و ضمناً باید داراى اطلاعات زیر باشند:
الف) آشنایى به موقعیت محل
ب) آشنایى با محل دقیق مواد منفجره
پ) عکس العمل مواد منفجره در برابر حرارت
ج) نوع و مقدار مواد منفجره
افراد آتش نشان باید سعى نمایند از سرایت آتش به مواد منفجره جلوگیرى کنند و ضمن خاموش کردن آتش (با توجه به نوع آتش سوزى) به وسیله آب مواد منفجره را خیس نمایند تا خاصیت انفجار آنها از بین برود.
در صورت عدم امکان جلوگیرى از سرایت آتش به مواد منفجره، آتش نشان باید بلافاصله از محل دور شده و در صورت انفجار به حالت درازکش بر روى زمین قرار گیرد.
طبقه پنجم: فلزات قابل اشتعال
بعضى از فلزات، مانند سدیم، پتاسیم، کلسیم، آلومینیم، منیزیم و باریم داراى خاصیت اشتعال شدید مى باشند و در موقع آتش سوزى با نور خیره کننده اى مى سوزند و بهترین وسیله براى خاموش کردن این فلزات، ماسه صد درصد خشک و پودر شیمیایى مى باشد و براى مثال سدیم را شرح مى دهیم:
مشخصات سدیم:
فلزى نرم، رنگ نقره اى، روى آب شناور باقى مانده و با آن شدیداً فعل و انفعال شیمیایى همراه با شعله انجام مى دهد، بخارات آن شدیداً تحریک کننده است.
نحوه نگهدارى:
این فلز را در ظروف شیشه اى در حالى که در زیر مواد نفتى قرار گرفته است، نگهدارى و حمل و نقل مى کنند.
خطرات:
سدیم در تماس با رطوبت و هوا، باعث تجزیه آنها گردیده و تولید گاز ئیدروژن و حرارت کافى براى شعله ور شدن آن مى نماید.
آتش سوزى:
از دستگاه تنفس و البسه کاملاً استحفاظى، براى جلوگیرى از هر گونه تماس با این فلز، استفاده شود. از آب و هر گونه ماده اکسیژن دار نباید استفاده کرد. براى اطفا و خاموش کردن از ماسه صد در صد خشک و پودر شیمیایى استفاده گردد.
کمکهاى اولیه:
بخارهاى حاصل از سوختن سدیم در هوا که محتوى اکسید سدیم مى باشد. براى چشم، بینى و گلو شدیداً تحریک کننده مى باشد و تماس ذرات ذوب شده این فلز با بدن، تولید سوختگى عمیق مى نماید. هر گونه آلودگى را خیلى سریع پاک کرده و محل سوختگى حاصله را با محلول اسید استیک خنثى نمایید و فوراً او را به بیمارستان برسانید.
طبقه چهارم: الکتریسیته
مانند ژنراتورهاى مولد برق، دینام ها، کابلها و سیمهایى که داراى انرژى الکتریسیته هستند، باید قبل از هر اقدامى جریان برق قطع گردد و بعد از آن، با توجه به نوع آتش سوزى در اطراف وسائل برقى، از خاموش کننده مناسب استفاده کنیم.
راهنماى ایمنى براى مصرف کنندگان گاز طبیعى
1 - رکولاتور و کنتور گاز توسط شرکت ملى گاز ایران، با رعایت تمام نکات فنى و ایمنى در محل مناسب نصب مى گردد. بنابر این در صورت لزوم فقط شرکت ملى گاز ایران مجاز است محل آنها را تغییر دهد.
2 - در صورت بروز هر نوع آتش سوزى در ساختمان، چون وجود گاز در لوله ها باعث تشدید آتش سوزى و خطرات بیشترى خواهد شد، به سرعت شیر اصلى ورود گاز به ساختمان را که نزدیک کنتور قرار دارد ببندید تا جریان گاز به داخل ساختمان قطع گردد.
3 - به علل مختلف، گاهى لازم مى شود که تغییراتى در لوله کشى گاز منازل ایجاد شود یا به علت نقص فنى در سیستم لوله کشى، پاره اى تعمیرات لازم مى گردد. این تغییرات هرچند که بظاهر کاملاً ساده باشد، باید توسط اشخاص مجاز یا مؤسسات صلاحیت دار انجام گیرد.
4 - لوله گاز مربوط به هر دستگاه گاز سوز، باید به یک شیر مصرف مجهز باشد تا در موقع ضرورت بتوان با بستن این شیر از ورود گاز به دستگاه معیوب جلوگیرى کرد.
5 - چون لوله هاى لاستیکى معمولى، در برابر مواد نفتى و گازى به سرعت فاسد مى شوند لذا براى اتصال وسائل گازسوز خانگىِ کوچک، به سیستم لوله کشى گاز، مى توان از لوله هاى پلاستیکى و لاستیکى مصنوعى تقویت شده استفاده کرد، طول لوله هاى ذکر شده نباید از یک متر و نیم بیشتر باشد. 6 - نصب آبگرمکن گازى در حمام یا اتاقى که بطور عادى در آن جریان هوا وجود ندارد، باعث کمبود اکسیژن شده احتمالاً ایجاد خفگى مى نماید.
7 - از فرود آوردن ضربه به وسیله دیگ و سایر ظروف سنگین بر روى اجاق گاز، باید خوددارى شود؛ زیرا این عمل باعث سست شدن اتصالهاى نشت گاز خواهد گردید.
دقت:
براى روشن نمودن گاز ابتدا کبریت را روشن و سپس شیر گاز را باز کنید.
جدول نسبت اختلاط گاز در فصول مختلف
فصل پروپان بوتان بهار
30% 70% تابستان 10% 90%
پاییز 30% 70% زمستان 50% 50%
خطرات گازها و طریقه مبارزه
بطورکلى در مورد مواجه شدن با خطرات گازها دو حالت مختلف وجود دارد:
1 - مرحله اى که آتش سوزى ناشى از گاز بوجود آمده باشد.
2 - مرحله اى که گاز در ساختمان پخش شده و آتش نگرفته باشد.
طبقه سوم: گازها
هر گازى مى تواند خطرناک باشد، حتى هواى فشرده داخل سیلندرها؛ زیرا اگر حرارت به سیلندر برسد، فشار بالا رفته و ممکن است آن را منفجر نماید.
گازهاى قابل اشتعال از نظر وزن مخصوص به دو دسته تقسیم مى گردند:
1 - گازهایى که از هوا سبکترند، مانند ئیدروژن.
2 - گازهایى که از هوا سنگین ترند، مانند بوتان و پروپان.
گازهاى قابل اشتعال عبارتند از ئیدرو کربورهاى سیر شده یا سیر نشده که از نفت گرفته مى شوند.
1 - ئیدرو کربورهاى سیر شده؛ مانند متان(CH4) اتان(C2H6) پروپان(C3H8) بوتان(C4H01)
2 - ئیدروکربورهاى سیر نشده؛ مانند اتیلن(C2H4) استیلن(C2H2)
گازى که براى سوخت منازل به کار مى رود و به وسیله سیلندر و با نامهاى مختلف؛ از قبیل «ایران گاز»، «پرسى گاز» و ... حمل و نقل مى شود، چنانچه توأم با احتیاطهاى لازم مصرف و حمل و نقل نشود، خطرناک بوده در صورت تنفس باعث بیهوشى و در صورت اختلاط با هوا به نسبتهاى معین با شعله کبریت یا هر شعله دیگر یا جرقه کلید چراغ برق یا جرقه حاصل از قطع و وصل یخچال برقى و یا جرقه هر وسیله برقى دیگر، مشتعل و منفجر و باعث وارد آمدن زیانهاى جانى و مالى مى گردد. این گاز مخلوطى از پروپان و بوتان مى باشد که درصد اختلاط آن در فصلهاى مختلف متفاوت مى باشد.
طبقه دوم: مایعات قابل اشتعال
نقطه اشتعال:
خطر آتش سوزى مایعات قابل اشتعال، بستگى مستقیم به خاصیت تبخیر شدن این مایعات دارد که در اثر دریافت حرارت از محیط یا یک منبع دیگر و تولید گاز کافى براى اختلاط با هوا، تولید مخلوط قابل انفجار مى نماید. درجه حرارت نقطه اشتعال مایعات مختلف، مى تواند یک راهنماى مفید براى این ارزیابى باشد. دستگاههایى که براى اندازه گیرى نقطه قابل اشتعال به کار مى رود، متفاوت بوده ولى اصول کار آنها یکى است. نمونه اى از مایع مورد آزمایش را در بک فنجان یا ظرف سربسته یا سرباز قرار مى دهند و سپس این ظرف را به آرامى حرارت داده و درجه حرارت آن را بالا مى برند و در فواصل معین شعله را به آن نزدیک مى کنند. در درجه حرارتى که مایع مورد آزمایش آنقدر گاز از خود تولید کند که با دریافت شعله در سطح مایع، براى یک لحظه کوتاه شعله ایجاد کند و ادامه نیابد، آن درجه حرارت موجود در مایع را «نقطه اشتعال» گویند. در مورد بعضى از مواد نفتى، براى تعیین نقطه اشتعال، مى بایست حرارت کافى به آنها داده شود و در مورد بعضى از مواد ئیدروکربورها، مانند بنزین حتى اگر درجه حرارت محیط، از نقطه انجماد آب پایین تر باشد، احتراق انجام مى گیرد. دانستن نقطه اشتعال مایعات مختلف از نظر ایمنى در امر نگهدارى و انبار کردن آنها کمال اهمیت را دارد.
نقطه خود سوزى:
خاصیت سوختن روغن گرم هنگام تماس با اکسیژن، یکى از نکات مهم و قابل بررسى است و از همین خاصیت است که در موتورهاى دیزل استفاده شده است. درجه حرارتى که روغن در برابر اکسیژن، هوا و حرارت مى سوزد را «درجه حرارت خود سوزى» گویند بدین صورت مى توان آن را اندازه گیرى کرد:
یک محفظه فلزى را به آرامى حرارت داده از داخل آن اکسیژن عبور مى دهیم آنگاه در فواصل معلوم قطره اى روغن به داخل این محفظه مى ریزیم، در کمترین درجه حرارت که قطرات روغن شعله ور گردد آن درجه را درجه حرارت خود سوزى گویند.
مایعات را از نظر قابل اشتعال بودن به دو دسته تقسیم مى کنند:
1 - سریع الاشتعال.
2 - کند اشتعال.
- سریع الاشتعال به مایعاتى گفته مى شود که نقطه تبخیر آنها پایین باشد؛ مانند بنزین.
- کُند اشتعال به مایعاتى گفته مى شود که نقطه تبخیر آنها بالا باشد؛ مانند نفت، روغن هاى حیوانى و ... .
مایعات را از نظر حل شدن در آب به دو دسته تقسیم مى کنند:
1 - مایعاتى که درآب حل مى شوند؛ مانند الکلها.
2 - مایعاتى که درآب حل نمى شوند؛ مانندفرآورده هاى نفتى، روغنى و... .
در مایعات، ظرف هر چه بیشتر خالى باشد، خطر انفجار بیشتر است (بشکه یا تانکرهاى بنزین و نفت) و باید توجه داشته باشیم که در آتش سوزى مایعات، شدت آتش سوزى به سطع مایع بستگى دارد، بنابر این در این نوع از آتش سوزیها باید از پخش شدن مایعات و جارى شدن آنها جلوگیرى نمود و بهترین خاموش کننده، اگر در سطح کوچکترى باشند، پودرهاى شیمیایى و اگر در سطح بزرگترى باشند کف مکانیکى است.
زیانهاى آب از نقطه نظر آتش نشانى
آب نسبتاً سنگین وزن است، یک متر مکعب آن قریب یک تن وزن دارد، در نتیجه حمل و نقل آن دشوار است و چون هادى الکتریسیته است، لذا در محلهایى که احتمال برخورد آب با سیم هاى برق یا آلات و ادوات و دستگاههاى الکتریکى مى رود، خطر برق گرفتگى براى آتش نشان وجود دارد.
خسارت از ناحیه آب زیادِ پر فشار به اماکن، گاه از خود حریق کمتر نیست و چون منظور اصلى از آتش نشانى تقلیل خسارت است، باید نکات فراوانى را با نهایت دقت رعایت نمود:
رسیدن آب به بعضى از مواد شیمیایى، مایعات قابل اشتعال یا فلزات و مواد قابل احتراق، نه تنها اثر خاموش کننده ندارد، که گاه بر شدت احتراق ودامنه دارشدن حریق مى افزاید ونیز ممکن است موجب انفجارهاى شدید گردد.
رسیدن آب به هر گونه دارو، بفرض آن که آنها را تجزیه نکرده و گازهاى قابل اشتعال تولید نکند، یا اغلب آنها را در خود حل مى کند یا غیر قابل استفاده مى سازد.
در صورت رسیدن آب به موادى؛ مانند کاربیت، بلافاصله گاز بسیار خطرناک استیلن در هوا پخش شده و محیط را انفجارى مى نماید. یا بعض از فلزات؛ مانند سدیم، پتاسیم و غیره که واکنشهاى انفجارى دارد.
چون از بیشتر مایعات قابل اشتعال، مانند فرآورده هاى نفتى سنگینتر مى باشد لذا در آنها فرو رفته و به محض آن که قشر داغ این قبیل مایعاتِ مشتعل به آن رسید یکباره تبخیر گشته 1700 بار بر حجمش اضافه شده و در نتیجه قسمت اعظم مایع مشتعل، یکباره به خارج پرتاب و بصورت نهرهاى مشتعل جریان یافته و بر دامنه حریق و خسارات به مراتب مى افزاید.
در بعضى از مایعات قابل اشتعال؛ مانند الکل حل مى شود لذا اطفاى حریق اینگونه مایعات، تنها در صورتى امکان پذیر خواهد بود که آب بسیار فراوان به کار رود (نسبت به مقدار حریق) تا مایع مشتعل بسیار رقیق گشته و حالت اشتعال را از دست بدهد.
به علت قدرت زیاد کشش سطحى در اطفاى حریق، بعضى از مواد؛ مانند خاک اره، ذغال سنگ و از این قبیل، چندان مؤثر نیست زیرا فقط مانند پوشش روى آنها را مى گیرد و خاموشى سطحى ایجاد مى کند در حالى که حریق در درون مواد ادامه داشته موجب تبخیر سریع آب سطحى گشته و دوباره شعله ور مى گردد. مصرف آب در آتش نشانى نسبت به نوع حریق و چگونگى دستیابى، بسیار متفاوت است.