2 . رشد و کمال

اسلام آیین دوستى و برادرى است. هنگامى این ویژگى به دست مى آید که همه نسبت به یکدیگر احساس مسؤولیت کنند و به شخصیت یکدیگر احترام بگذارند و در مقابل خدا قانون و مقررات الهى متواضع و تسلیم باشند و از فخر و تکبر دورى گزینند.

در جامعه اى که غرور و خود بزرگ بینى رواج داشته باشد و در خانه مدرسه محیط کار و... هرکسى خود را بزرگتر و بالاتر از دیگرى بداند و دیگران را حقیر و ناچیز بشمارد جوّ بى اعتمادى دروغ گویى تملق و چاپلوسى ریاکارى فریبکارى مراعات نکردن قانون و مقررات ظلم و تعدى و تجاوز به حقوق دیگران رواج خواهد یافت. بى شک آثار سوءِ چنین حالتى عرصه را بر همه فعالیتهاى سازنده تنگ کرده و عملاً چرخ تلاش و سازندگى کند مى شود.

آنان با پندارهاى موهوم و القاب و عناوین خود را برتر و بالاتر از دیگران مى دانند زمینه شکوفایى استعداد و بالندگى را در جامعه خویش نابود مى سازند و زمینه اصلاح و پیشرفت و رشد اجتماعى را ازبین مى برند. زیرا متکبر نقایص و عیوب خود را نمى بیند و خود را مافوق همه مى داند و از شنیدن هرمطلبى به

جز مدح و تملق مداحان سرباز مى زند. چنین جامعه اى غیر ممکن است که راه صلاح و سداد در پیش گیرد.

به گفته سعدى:

دلى که با تکبر و نخوت سخت گردد با باران علم و معرفت شقایق و گلهاى عطرآگین نمى رویاند و رشد و تعالى فرهنگى نمى یابد.

امام کاظم(ع) خطاب به هشام بن حکم مى فرماید:

(یاهشام! انّ الزرع ینبت فی السهل ولاینبت فی الصفا فکذلک الحکمة تعمر فی قلب المتواضع ولاتعمر فی قلب المتکبر الجبّار لأنّ اللّه جعل التواضع آلة العقل وجعل التکبر من آلة الجهل.9)

زراعت در زمینهاى نرم و افتاده مى روید نه بر سنگلاخها. همچنین حکمت و دانش در دل انسان فروتن به شکوفایى و رشد مى نشیند و در دل متکبر ستمگر جاى نمى گیرد; زیرا فروتنى نشانه خردمندى و گردن فرازى علامت نادانى است.

1. بزرگى و ارجمندى

تواضع و فروتنى بر خلاف تصور متکبران نه تنها سبب کوچک شدن انسان نمى شود بلکه بر قدر و منزلت وى نیز مى افزاید و موجب رفعت و بلندى مقام وى مى گردد. انسان متواضع همچون زمین فروافتاده اى است که قطرات باران از هرسو بدان جا سرازیر مى شود و آن را حاصلخیز و پرثمر مى سازد. کسى که از تواضع سرباز مى زند به سان زمین مرتفع و بلندى است که از دربرگرفتن برکات آب باران محروم است. امیرالمؤمنین على(ع) فرماید:

(المتواضع کالوهدة یجتمع فیها قطرها و قطر غیرها والمتکبر کالرَّبوَةِ لایقرُّ علیها قطرها ولاقطر غیرها.1)

فروتن مانند زمین فرورفته اى است که قطره هاى باران از هرسو در آن گرد مى آیند و متکبر چونان زمین مرتفع و بلندى است که قطره اى باران بر آن نمى ماند.

افتادگى آموز اگر طالب فیضى هرگز نخورد آب زمینى که بلنداست چنین است که طالبان فیض همواره رفعت و بلندى را در کوچکى و افتادگى مى جسته اند و همچون قطره ناچیز باران خود را در دریاى بى کران انسانها کوچک مى دیده اند تا درخور رسیدن به مقامات عالى و کمالات انسانى شوند. از کوبیدن (در نیستى2) و (خردى) بزرگى یابند و افسر کرامت بر سرنهند. برخى به گمان این که تواضع شخصیت آنان را کوچک مى کند و از قدر و منزلت و جاه و جلال آنان مى کاهد از فروتنى دریغ مى ورزند و براى فرونشاندن میل نفسانى خویش خودنمایى متکبرانه رفتار مى کنند. غافل از این که شخصیت تصنعى و کاذب چیزى جز وهم و خیال نیست و پایه آن بسیار پوچ و سست است. خوى نرم و رفتار متواضعانه نه تنها ذرّه اى از بزرگى و منزلت آنان نمى کاهد بلکه حرمت و نفوذى طبیعى به انسان مى بخشد و جامه وقار و ابهت براو مى پوشاند:

(التواضع یکسوک المهابة3)

اساساً راز و رمز بزرگى و عظمت در فروتنى است. کسى که خود را چون شبنمى برخاک افکند رفعت و بزرگى مى یابد:

تواضع مقام انسان را در نزد خداوند بالا مى برد و مردم در او به دیده عظمت و بزرگى مى نگرند چنانکه در حدیثى از پیامبر اسلام(ص) مى خوانیم:

(من تواضع للّه رفعه اللّه. فهو فی نفسه ضعیف وفی أعین الناس عظیم. ومن تکبر وضعه اللّه فهو فی أعین الناس صغیر وفی نفسه کبیر حتى لهو أهون علیهم من کلبٍ اَوْ خنزیر5)

کسى که براى خدا فروتنى کند خداوند او را بلند مرتبه گرداند. او در پیش خود ناتوان و در دیدگان مردم بزرگ و ارجمند است و کسى که بزرگى ورزد خدا او را پست و حقیر سازد. او خویش را بزرگ مى پندارد ولى در نظر مردم کوچک و بى مقدار است به گونه اى که حتى او را از سگ و یا خوک هم پست تر مى شمارند. [یعنى طبیعت انسانها به گونه اى است که از افراد متکبر منزجرند و از چنین رفتارى نفرت دارند.].

و در حدیث دیگرى مى فرماید:

(و انّ التواضع یزید صاحبه رفعة فتواضعوا یرفعکم اللّه6)

فروتنى بربلندى مقام آدمى مى افزاید پس تواضع کنید تا خداوند به شما رفعت دهد.

همان طور که تواضع سبب عظمت بزرگى و شخصیت انسان در میان مردم و گرانقدرى وى نزد خداوند مى گردد تکبر وسیله حقارت و خوارى انسان مى شود. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه قاصعه سبب محرومیت و دورى شیطان از رحمت خدا را تکبر و گردن فرازى وى مى داند:

(اَلاترون کیف صغّره اللّه بتکبره ووضعه بترفّعه7)

آیا نمى بینید چگونه خداوند او [ابلیس] را به سبب تکبرش کوچک و خوار نمود و به خاطر بلند پروازى پست.

بروز و ظهور صفاتى مانند: تکبر ریشه در شخصیت و زوایاى روحى و روانى انسانها دارد.کمبود شخصیت عقده حقارت عقب ماندگى خود کم بینى سرخوردگیهاى اجتماعى شکست در عرصه هاى علمى و سیاسى و... به صورت خود بزرگ نمایى و رفتارهاى متکبرانه خود را نشان مى دهد. از این روى توجه به جنبه هاى روانى و روحى تکبر و ریشه یابى موجبات آن اهمیت ویژه اى دارد. زیرا انسان پرظرفیت و با شخصیت نیازى به تظاهر فخرفروشى و... ندارد و به طور طبیعى از این حالت متنفر است.

آداب و اخلاق اهل علم(12)

در مقاله هاى پیشین از تواضع در برابر خدا و خلق خدا سخن گفتیم و ارزش و اقسام آن را نیز بررسى کردیم. اکنون براى تکمیل آن مباحث اشاره اى داریم به برخى از آثار و ره آوردهاى تواضع.

بى شک روحیه تواضع و فرهنگ فروتنى چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زیباترین جلوه هاى آداب معاشرت است. هنگامى که تمامى افراد جامعه روابط خود را بر اساس فروتنى بنا نهند حیات طیّبه رخ خواهد نمود و بهره هاى فراوانى نصیب افراد متواضع خواهد شد از جمله: