آیه مباهله، سند افتخار

شمس الله صفرلکى

«فمن حآجک من بعد ما جآءک من العلم فقل تعالو ندع ابناءنا وابناء کم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل‏لعنه‏الله على الکذبین‏» پس هر کس بعد از دانشى که (درباره‏مسیح) به تو رسیده است‏با تو به ستیز و محاجه بر خیزد (و ازقبول حق شانه خالى کند) بگو:بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم و شما فرزندان خود را وما زنان خود را بخوانیم و شما زنانتان را و ما نفوس خود رابخوانیم و شما نفوستان را پس لعنت‏خدا را بر دروغگویان قراردهیم.

یکى از ادله شایستگى اهل بیت پیامبر(ص) براى جانشینى آن حضرت‏آیات قرآنى است که در شاءن این بزرگواران نازل شده است.یکى از این آیات، آیه معروف مباهله (آیه 61 سوره آل عمران)است.

مباهله در اصل از ماده «بهل‏» به معناى رها کردن و قیدو بند را از چیزى بر داشتن است. به همین جهت، حیوانى را که به‏حال خود واگذارند و پستانش را در کیسه قرار ندهند تا نوازدش‏بتواند به آزادى شیر بنوشد، باهل مى‏خوانند.

ابتهال به معناى‏تضرع و واگذارى کار به خداست. مباهله، از نظر مفهوم متداول که‏در آیه فوق گرفته شده، به معنى نفرین کردن دو نفر به یکدیگراست.

بعضى بهل را به معنى لعن گرفته‏اند. طبق این نظریه درباره ابتهال دو قول وجود دارد.

1- ابتهال به معناى التعان یعنى یکدیگر را لعنت کردن.

2- بهله الله یعنى لعنه الله.

خاصیت شکر و اهمیت آن

در اهمیت و ارزش شکر همین بس که خداوند سبحان خود را بدان متّصف کرده و خویش را «شکور» نامیده است. شکور یعنى بسیار شکرگزار. براى انسان این افتخارى بس عظیم است که مشکور او (خدا) خود شکور است، که: } اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ{ .(3)

البته شکرگزارى خداوند با شکرگزارى انسان فرق دارد. شکرگزار او پاداش دادن به شکر انسان و به عبارت دیگر پذیرفتن سپاس بندگان شاکر است.

یکى از خواص شکر زیادت یافتن نعمت است. على(علیه السلام) فرمود:

«فِیالشُّکْرِ تَکُونُ الزِّیادَةُ»; «زیادى نعمت در شکرگزارى است.»(4)

خاصیت دیگر آن، نقصان نعمت است، در صورتى که شکر بهجا آورده شود; یعنى به عکس صورت اوّل.

انواع شکر

شکر یا زبانى است یا غیر زبانى. شکر زبانى همان سپاسگزارى به زبان است;

مانند گفتن جمله: «شکراً لِلّه»، شکر غیرزبانى گاه به اعضا و جوارح است و گاهى به قلب.

شکر به قلب; یعنى توجه قلبى به نعمت هاى الهى و تشکر قلبى از صاحب این همه نعمت. فهم این که هر شکرى را شکرى واجب است، کار قلب است. همچنین ادراک عجز از انجام سپاس هاى لایق خداوندى نیز عمل قلبى است.

شکر به اعضا و جوارح، عبارت است از به کارگیرى هر یک از این اعضا در راهى که خداوند سبحان معین فرموده است. شکر دست، دستگیرى از دیگران است. شکر ثروت انفاق در راه خیر است.

وجوب شکر یک امر عقلانى و خردمندانه است. آن که نعمتى ببیند به حکم عقل باید شکر آن را به جاى آورد

همچنین در انواع شکر گفته اند:

شکر عوام بر طعام و لباس بود و شکر خواص بر آنچه بر دل ایشان درآید از معانى.(2)

8 و 9 ـ شاکر و مشکور ـ حامد و محمود

بنده را سزد که شاکر باشد و خداى را سزد که مشکور گردد; زیرا بنده منعَم است و خدایش مُنعِم. هر نعمتى را شکرى است و هر شکرى خود نعمتى دیگر است. پس در هر نعمتى دو شکر نهفته است.

چون نعمت هاى الهى بى پایان است، بنابراین، شکر این نعمت ها نیز بى پایان تر از خودشان است. از این رو هیچ کس را قدرت به جا آوردن شکر نعمت هاى الهى نبوده و نخواهد بود و جناب سعدى چه نیکو گفته است که:

یکى از علل ناتوانى و عجز انسان از شکر نعمت ها، این است که خودِ وى محصول و معلول نعمت الهى است; زیرا هستى انسان در اثر نعمت خداوندِ صاحب منّت است. چنین نیست که انسان باشد، سپس به نعمتى برسد و بخواهد شکر آن را به جا آورد. بلکه بودنش نعمتى است و توسط نعمت الهى از عدم به عرصه وجود آمده است. بدین جهت امام حسین(علیه السلام) عرضه مى دارد:

«مرا به واسطه نعمت به وجود آوردى، قبل از آن که وجود داشته باشم.» بنابراین، نعمت ابتدایى، همان ابتداى خلقت آدمى است. نعمت هاى بعدى بعد از هستى یافتن انسان، هر لحظه به او روى آور مى شوند. هر یک از لوازم زندگى نعمتى است در حق انسان زنده و به تعداد هر کدام شکرى لازم است و به تعداد هر شکرى که توفیق انجامش را یافت نیز شکرى دیگر واجب است. بدین جهت همه انسان ها عاجزند از این که شاکرى کامل براى خداوند سبحان باشند.

از این روى، امام حسین(علیه السلام) عرضه مى دارند:

«خدایا! کدام یک از نعمت هاى تو را بشمارم و شکر کدام یک از عطایاى تو را به جا آورم؟! در حالى که خارج از شمارش شمارشگران و علم حساب رسان است.» نه تنها نعمت هاى الهى غیر قابل شمارش بوده و در نتیجه غیر قابل شکرگزارى است، بلکه از نظر امام حسین(علیه السلام) اگر آدمى طى اعصار متمادى، همه لحظات عمرش را به شکرگزارى سپرى کند نمى تواند حتى شکر یک نعمت از نِعَم بى نهایت الهى را به جاى آورد، مگر به لطف الهى که خود این لطف لازمه اش شکرى دیگر است.

بنابراین، همه از اداى شکر عاجزند، لیکن اعتراف به این عجز خود شکرى عظیم است.

امام صادق(علیه السلام) گفت: خداوند به موسى(علیه السلام) فرمود: اى موسى مرا آن چنانکه سزاوار من است شکرگزار. موسى عرض کرد: پرودگارا! چگونه تو را چنانکه سزاوار است شکر گزارم، در صورتى که هر شکر من نعمتى است که تو به من عطا فرموده اى. خطاب آمد: اى موسى اکنون که دانستى که شکرگزاریت از من است، مرا شکر کردى.(2)

خدایى که بى علت آفریده است، بى علت روزى مى دهد و بى علت نیز مى آمرزد.

7 ـ راضى و مرضى

رابطه دیگر میان انسان و خدا، رضایت آدمى از معبود خویش است; زیرا انسان هیچگونه حقّى بر خداوند ندارد تا خود را طلبکار و ذى حق بداند. آنچه خدا به انسان داده، لطف و کرم خودش اقتضا کرده و آنچه نداده مشیت و عدالت او صلاح ندیده است.

انسان باید به تعداد تک تک اعضا و جوارح و لحظه هاى زندگى اش خدا را شاکر و از او راضى باشد، بلکه به تعداد ذرّات موجودى که با زندگى انسان در ارتباط بوده و مستقیم یا غیر مستقیم در خدمت اویند.

بنابراین، انسان حق شناس راهى براى نارضایتى از خداوند متعال ندارد. از طرفى باید ضمن راضى بودن از مرضى او نیز باشد; یعنى مورد رضایت پروردگار واقع شده و او را از خود راضى نماید.

6 ـ رابطه عصیان و غفران

«إِلَهِیأَمَرْتَنِیفَعَصَیْتُکَ وَ نَهَیْتَنِیفَارْتَکَبْتُ نَهْیَکَ...» «لا إِلَهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّیکُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ لا إِلَهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّیکُنْتُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ».

او امر مى کند و ما عصیان. لطف مى کند و ما کفران. این همه ناشایسته ها چگونه مى شود جبران؟ جز پناه گرفتن در خانه غفران.

او چون غافر است ما مستغفریم. چون ناصر است ما مستنصریم. اقرار مى کنیم که ظالمیم و به عفو بى منتهاى او عالمیم.

همانطور که عطایش بى حساب است(1) گذشت از خطایش نیز بى حساب است(2)که عطا از او و خطا از ماست.

با توجه به این مسائل است که امام زین العابدین(علیه السلام) عرضه مى دارد:

«من آن بنده اى هستم که او را از معصیت نهى کردى اما مخالف نهى تو رفتار کرد... اما امیدوار عفو تو بود و به گذشت تو ایمان داشت و اکنون خاضعانه و ذلیلانه و خاشعانه و خائفانه در پیشگاه تو ایستاده و به گناهان خود اعتراف مى کند.» انسان مؤمن همیشه دل به عفو الهى بسته است; زیرا وقتى دریاى عفو الهى به جوش آید، همه کرده ها و ناکرده ها را مى شوید و انسان را از لوث گناه پاک مى سازد و به لطف خود مى نوازد. از این رو همیشه زبان حالش این است که:

ابن سینا

عفو غفران الهى آنقدر زیاد است که مدام در پى بنده عاصى است تا او را در خود پیچد.

5 ـ رابطه توکّل و استغناى بنده به خدا

یکى از نشانه هاى صداقتِ عابد با معبود و عاشق با معشوق این است که عابد اختیار خود را به دست معبود دهد و زمام امورش را تسلیم معشوق نماید.

اینان راضى به قضاى الهى بوده و پروردگار عالم را صاحب اختیار خود مى دانند و از اختیار خود مى کاهند و تنها به بارگاه معبود مى نالند و همه چیز را از او مى خواهند و به بندگى و بى اختیارى خویش مى بالند.

بدین جهت حضرت امام حسین(علیه السلام) از خدا مى خواهد که او را از تدبیر خود غنى سازد و جز به تدبیر خداوندى نپردازد. این غنا و بى نیازى محصول فقر بندگى است; فقرى که موجب فخر انسان است.

«إِلَهِیأَغْنِنِیبِتَدْبِیرِکَ لِیعَنْ تَدْبِیرِیوَ بِاخْتِیَارِکَ عَنِ اخْتِیَارِی».

«خدایا! مرا با تکیه بر تدبیرت از تدبیر خودم بى نیاز گردان و به اختیارت از اختیارم غنى کن.»

این اعتقاد نظرى نتیجه اش در میدان توحید عملى چنین آشکار مى شود که روز عاشورا عزیزترین کسان خود را در راه خدا قربانى کرده و خون مبارکش را با دستانش به آسمان مى پاشد و مى گوید:

«اِلهیرِضىً بِرِضاکَ مُطیعاً لاَِمْرِ قَضاکَ لا مَعْبُودَ سِوَاکَ» «خداوندا! راضى به رضاى تو و مطیع قضاى تو هستم. جز تو معبودى را نمى شناسم.» اینگونه توکّل و تسلیم، به انسان استغنا مى دهد; استغنایى که آدمى را از غیر خدا بى نیاز کرده و به قول اقبال لاهورى; رنگ حق پوشیدن و رنگ غیر حق از لباس خود شوییدن است.

البته این مقام به راحتى رام کسى نمى شود، تا انسان راضى به قضاى حق و مرضىّ او نشود به استغنا نمى رسد; زیرا:

فقر کفر و کافر، نوعى خودکشى و سوختن در فراق یار است.

فقر کفر و کافر، عریانى و بى چیزى است.

در مقابل، فقر ایمانى از خود به خدا رسیدن و خداگونه شدن است.

فقر ایمانى، هستى را رامِ خود کردن و لرزه بر تن برّ و بحر انداختن است.

فقر ایمانى، تکبیر حسین گفتن و فتح بدر و حُنین کردن است.

ـ فقر قرآنى، از شیشه انسان الماس انسانیت تراشیدن است.

ـ فقر قرآنى، خود را بزرگ تر از عالم دیدن و همه چیز را پایین تر از آدم دیدن است.

ـ فقر قرآنى، شبیخون زدن به فرشتگان و آن را واله مقام انسان نمودن است.

ـ فقر قرآنى، در افتادن فقیر با سلاطین جور و انداختن لرزه بر اندام آن هاست.

بعضى از ساده نگرانِ فرقه هاى صوفى، فقر را به معناى لغوى آن گرفته و آن را مساوى با بى چیزى، عریانى و دربه درى دانسته اند، در حالى که مراد از فقر، همانطور که گفته شد، فهم رابطه خود با خدا و ادراک نسبت وابستگى مخلوق به خالق است. فقر یعنى احساس بى نیازى از آنچه که انسان را به خود وابسته مى کند و از خدا دور مى سازد.

ـ فقر قرآنى، سلطنت کردن بر همه چیز و خود را بزرگ تر از همه چیز دیدن در سایه عظمت الهى است.

ـ فقر قرآنى، وارث حسین بودن و جبین بر در غیر خدا نسودن است.

ـ فقر قرآنى، نان شعیر خوردن و درِ خیبر گشودن است.

ـ فقر قرآنى، سنجیدن کار خویش و پیچیدن در رداى «لا إِلَهَ إِلاَّ اللهُ» است.

4 ـ رابطه غنىّ و فقیر

خداوندىِ خدا اقتضا مى کند که غنىّ مطلق باشد; زیرا هر چه غیر اوست فقیر است.

} اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنىُّ الْحَمید{ .(1)

«شما فقیرانِ در درگاه خدایید و تنها خداوند بى نیاز ستوده است.» فقرِ فراگیر در جهان، لازمه اش غناى فراگیر است تا فقرا خود را بى پشتوانه ندانند و ناامید نگردند. آدمى هر قدر غنى باشد باز فقیر است تا چه رسد به این که فقیر نیز باشد.

امام حسین(علیه السلام) در این دعا خداوند را چنین مى خواند:

«بارالها! تو نزدیک ترین کسى هستى که خوانده شود و زودترین اجابت کننده اى و شنونده ترین شنونده سؤال کنندگانى. هیچ مسؤول (سؤال شونده اى) همانند تو نیست».

امام سجاد(علیه السلام) نیز عرضه مى دارد:

«الهى من از تو سؤال مى کنم سؤال یک انسان حقیر و ذلیل و فقیر، ترسان و امیدوار، کمترین کمترین ها و پست ترین پست ترین ها...» خیر المسؤول بودن خدا باعث شده است که هرکس به هر زبانى و هر زمانى بتواند او را بخواند.

حافظ

امام حسین(علیه السلام) در اوایل دعاى عرفه عرضه مى دارد:

«بارالها! اگر خواندمت، اجابت کردى و اگر چیزى خواستمت عطا و عنایت کردى و اگر اطاعتت کردم شکر آن بجا آوردى و اگر شکر نعمت کردم بر نعمت افزودى.»

3 ـ رابطه سائل و مسؤول

سؤال دو گونه است; سؤال به زبان تکوین و سؤال به زبان تشریع.

همه موجودات به زبان تکوین، دم به دم از خدا سؤال و خواهش دارند و خدا نیز هر لحظه به خواسته آنان پاسخ مى دهد.

} یَسْأَلُهُ مَنْ فِیالسَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ کُلَّ یَوْم هُوَ فِیشَأْن{ .(1)

«هر آنچه در آسمان ها و زمین است از او مى خواهند و او نیز هر روز در کار جدیدى است.» زبان استعداد و تکوین هر موجودى از خدا حیات مى طلبد و خداوند حىّ، هر لحظه حیات آن ها را مى دهد. مراد از روز در آیه شریفه، هر جزئى از اجزاى روز است که از آن به «لحظه» و «آن»، تعبیر مى شود.

مولوى این آیه شریفه را بسیار زیبا به شعر در آورده و گفته است:

این ها سؤال به زبان تکوین و فطرت بود، اما سؤال به زبان تشریع و زبان انسانى عبارت است از آنچه ما آن را به گفتار آورده و بیان مى کنیم.

انسان علاوه بر این که سؤال به زبان تکوین دارد، از این سؤال نیز بهره مند است. آدمى با هر زبانى و هر زمانى مى تواند از خداى خود بپرسد و پاسخ دریافت کند; زیرا خداوند خیر المسؤولین است. بهترین کسى که مى توان از او بهترین چیزها را درخواست کرد; زیرا او قدرت مطلق داشته و بر انجام هر خواسته اى قادر است.

در دعاهاى امام سجاد(علیه السلام) نیز مى خوانیم:

«من آنم که امر کردى و اطاعت نکرد. دور باش گفتى و دورى نگزید. از گناه نهى اش کردى ولى با تو مخالفت نمود.» اما فرقى که بنده گناهکار با طاغى گناهکار دارد این است که طاغى از روى دشمنى طغیان مى کند اما بنده از روى اعتماد به دوستى. کافر در گناه تعمّد دارد و مؤمن تغافل و تساهل. بنده در حین گناه نیز خدایش را دوست دارد و با شرمندگى تن به ذلّت گناه مى دهد. به همین جهت وقتى آتش خشم و شهوت او فروکش کند و عقل و وجدانش از بند شیطان آزاد شوند، بى درنگ پشیمان شده، توبه مى کند. حالِ چنین انسانى، از زبان امام سجاد(علیه السلام)چنین است:

«مخالفت من از روى استکبار و دشمنى با تو نبود، بلکه هواى نفس بدان سو سوقم داد و شیطان که دشمن تو و دشمن من است، در این راه به هواى نفس کمک کرد.» وقتى انسان به خود مى آید، خدایش را مى ستاید و سر توبه به آستان او مى ساید و مى گوید:

«پاک پروردگارا! جز تو خدایى نیست و من به خودم ظلم کرده ام و اکنون از تو طلب بخشش دارم. به تو امیدوارم و چشم طمع به درگاه تو دارم.»

2 ـ ارتباط آمر و مأمور

آمریّت سزاوار کسى است که خالقیت سزاى او است; زیرا صلاح و فسادِ مخلوق را خالق مى داند. از این روى تنها او را سزد که امر و نهى کند و عبد را لایق است که به امر و نهىِ معبود توجه نماید.

لیکن غفلت و جهل و اقتضاهاى هواى نفس، گاهى عبد را به عصیان مى کشد و بندِ بندگى را مى برد و آدمى را زمانى از مقصد دور مى سازد و به غیر یار مى پردازد.

در این صورت چشم حقیقت بین انسان کم سو شده و گوشش سنگین مى گردد و ساز مخالفت مى نوازد و یار از یاد مى برد و در مرتع شیطان مى چرد. زبان حال چنین مأمور غیر معذورى از زبان امام حسین(علیه السلام) چنین است:

«منم آن که خطا کرد و جاهل و غافل شد، آن که اشتباه کرد و خلف وعده نمود و پیمان شکست. خداى من! به من امر کردى و عصیان کردم، نهى نمودى و مرتکب شدم.»