خانواده زیستی، خانوادهای است که پدر و مادر، تنها نقش زیستی و تولید مثل دارند. با تکامل فرهنگ ملل و جوامع بشری، نقشهای والدین نیز تعدد و تنوع یافت. رابطه پدر و فرزند، دیگر تنها رابطه زیستی نبود. پدر و مادر، مسؤول اجتماعی شدن کودک خویش نیز شدند و مسؤولیت راهبری او، اجتماعی شدن، فرهنگ آموزی و حتی آموزش حرفه را نیز بر عهده گرفتند. [24] دائره المعارف علوم اجتماعی، ص 275اگر چه در جوامع صنعتی، بسیاری از این گونهها به حیات خود ادامه داد، اما ظهور و بروز رقبای جدید، ماهیت و کارکردهای خانواده را شدیداٌ به چالش طلبید و تغییرات و تحولات عمیق و در عین حال، پیش بینی نشدهای را بر جوامع انسانی تحمیل کرد که در شماره آینده، به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
در اثر ازدواج، یکی از دو خانواده، عضوی را از دست میدهد و دیگری آن را به دست میآورد. اگر زن به محل زندگی خانواده شوهر برود، خانواده را پدرمکان [22] Patrilocalو اگر شوهر به محل زندگی خانواده زن برود، خانواده را مادرمکان [23] Matrilocalگویند، اما اگر هر دو به محل تازهای برای زندگی جدید نقل مکان کنند، خانواده را نو مکان مینامند. پیش از انقلاب صنعتی، خانواده پدر مکان از فراوانی بیش تری داشت؛ اما پس از آن، معادله به نفع خانوادههای نو مکان تغییر میکند
تک همسری به پیوند زناشویی یک زن و یک مرد گفته میشود. از میان گونههایی که میتوان برای خانواده هستهای برشمرد، خانواده تک همسری، رایج ترین صورت زناشویی در بیش تر کشورهای جهان است. [16] درآمدی به جامعه شناسی، ص 126در جوامع مسیحی غرب، ازدواج و خانواده، با تک همسری پیوستگی دارد. به بیان دیگر، یگانه شکل مشروع ازدواج و خانواده در جهان غرب، تک همسری است. [17] دیباچهای بر جامعه شناسی، ص 33.؛ جامعه شناسی گیدنز، ص 415چند همسری به ازدواج یک مرد یا یک زن با بیش از یک جنس مخالف، در زمانی واحد اطلاق میشود. دو نوع چند همسری وجود دارد: چند زنی [18] Polygynyکه به ازدواج یک مرد با بیش از یک زن در زمان واحد گفته میشود. این نوع از چند همسری، در مقایسه با معادل خود(چند شوهری) بسیار رایج تر است. چند شوهری [19] Polyandryنوعی کم یاب از چند همسری است که به وصلت یک زن، در زمان واحد، با شوهرهای متعدد گفته میشود. این گونه زناشویی، امروزه در تبت و توداهای [20] Todaجنوب هند به چشم میخورد. چند شوهری وضعیتی را ایجاب میکند که در چند زنی وجود ندارد. پدر خونی کودک معمولاٌ معلوم نیست. این که چه کسی پدر کودک دانسته میشود، در «توداها» به وسیله مراسمی تعیین میشود که طی آن، یکی از شوهران یک تیر و کمان اسباب بازی به زن باردار هدیه میکند. اگر شوهران دیگر بعداً بخواهند پدر شوند، این مراسم در دوران بارداریهای بعدی دوباره اجرا میشود. به نظر میرسد که چند شوهری، تنها در جوامعی وجود دارد که در فقر شدید به سر میبرند و در آنها کشتن دختران رواج دارد. [21] جامعه شناسی گیدنز، ص 416
خانواده در دوران پیش از انقلاب صنعتی، از چند ویژگی و مؤلفه اصلی تشکیل شده است.مهم ترین مؤلفهها و ویژگیهای خانواده در این دوران را ـ که بعدها در دوران صنعتی با چالش روبه رو شدـ میتوان در این محورها خلاصه کرد:
ـ پیمان زناشویی رسمی و مورد پذیرش جامعه، میان یک زن و مرد.
ـ روابط جنسی و زیستی(تولید مثل) میان زن و شوهر.
ـ تشکیل روابط و مناسبات نسبی(واقعی یا قراردادی)، سببی و خویشاوندی.
ـ کارکردهای فرازیستی(مانند کارکردهای آموزشی و تربیتی، اقتصادی، روانی و عاطفی).
مطرح ترین اشکال خانواده در دوران پیش از انقلاب صنعتی، که عناصر و مؤلفههای یاد شده، در آنها به چشم میخورد، به شرح ذیل است:
عبدالرسول هاجری
پیش تر از این، گروهی از محققان علوم اجتماعی، [1] kingsley Davisخانواده را به «گروهی از افراد که روابط آنان با یکدیگر بر اساس هم خونی شکل میگیرد و نسبت به هم خویشاوند محسوب میشوند»؛ تعریف کرده بودند. گروهی دیگر از جامعه شناسان، [2] E.W.Burgess ـ H. J. Lockeبرای تعمیم خانواده، به گونهای که افزون بر روابط هم خونی، مواردی هم چون فرزند پذیری و پذیرشهای اجتماعی و قراردادی را نیز در برگیرد، خانواده را این گونه تعریف کردند: «گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، هم خونی یا پذیرش، با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی میکنند». [3] باقر ساروخانی، دائره المعارف علوم اجتماعی، تهران، انتشارات کیهان، 1375دیگر صاحب نظران نیز در حوزههای مختلف علوم انسانی، تعاریف و تعابیر مشابهی در تعریف خانواده به کار بردهاند، [4] برای نمونه، به دو تعریف دیگر اشاره میشود:
ـ خانواده ترکیبی از افرادی است که از راه خون، زناشویی، و یا فرزند پذیری، با یکدیگر ارتباط مییابند و طی یک دوره زمانی نامشخص، با هم زندگی میکنند(Bruce cohen).
ـ خانواده پیوندی است که با نهاد ازدواج، یعنی صورتی از روابط جنسی، که به تصویب جامعه رسیده، مرتبط است(R.H.lowie).
ـ خانواده گروهی اجتماعی است که بزرگ سالان آن(مذکر و مؤنث) از نظر جنسی، با هم زندگی میکنند و از نظر اقتصادی، همکاری دارند و دارای یک بچه یا بیش تر هستند.(George Murdock).
(برای آگاهی بیش تر، ر.ک: بروس کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، 1377. باقر ساروخانی، دائره المعارف علوم اجتماعی، استفان مور، دیباچهای بر جامعه شناسی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، 1376)که قدر مشترک این گونه تعاریف را میتوان در سه محور خلاصه کرد:
1. خانواده بر مبنای ازدواج بین دو جنس مخالف شکل میگیرد.
2. روابط نسبی(قرار دادی یا واقعی) یا سببی بین اعضای آن وجود دارد.
3. افزون بر کارکردهای زیستی(تولید مثل)، کارکردهای آموزشی، تربیتی و اقتصادی نیز برای آن متصور است.
با این حال، نگاهی گذرا به سیر تطورات خانواده، نشان میدهد که این نهاد کهن، در عمر طولانی خود ـ به ویژه در دوران معاصرـ دست خوش چنان تغییراتی شده است که مشکل بتوان تعریفی جامع از آن ارائه داد. از این دیدگاه، تصور قالبی ما از خانواده، که از یک شوهر، همسر و فرزندانشان ترکیب میشود، با توجه به ساختار خانواده در سراسر تاریخ بشر، تصور چندان درستی نیست. [5] درآمدی به جامعه شناسی، ص 127بر این اساس، تعریف خانواده، امری سهل و ممتنع است. سهل است به علت تصور قالبی که از خانواده، حتی در ذهن خواص وجود دارد و آن را ترکیبی از شوهر، همسر و فرزندان میپندارد؛ و ممتنع است به سبب گونههای بیشمار و متفاوتی که قدر مشترک آن ها، تنها اطلاق نام «خانواده» است و جز آن، قدر مشترک دیگری ندارند. به همین دلیل، مارتین سگالن معتقد است که جامعه شناسی معاصر ناگزیر است که در تعریف خانواده، تا حدودی محتاطانه وارد عمل شود؛ زیرا «خانواده» واژهای با معانی متعدد است و از یک چارچوب مفهومی، که قادر به تعریف حیطه گسترده پدیدههای خانوادگی باشد، محروم است. [6] مارتین سگالن، جامعه شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاسی، تهران، نشر مرکز، 1370در واقع، جامعه شناسان معاصر از ارائه یک تعریف کلی درباره خانواده پرهیز میکنند؛ [7] دیباچهای بر جامعه شناسی، ص 32زیرا ارائه تعریفی جامع که همه مصادیق خانواده را ـ از خانواده سنتی گرفته تا مواردی که در عصر جدید، نام خانواده گرفتهاند، مانند روابط زناشویی خارج از چارچوب رسمی، زندگیهای مشترک هم جنس بازان، خانوادههای تک والدینی ـ در برگیرد، ممکن نمی دانند. از این رو، مناسب تر آن است که برای آشنایی بیش تر با مفهوم خانواده، به جای ارائه تعریفی جامع، به بررسی گونههای مختلف خانواده و تعاریف آنها بسنده کنیم. [8] در همین باره، سگالن مینویسد: «به جای این که در قالب واژگانی دقیق، همیشه از خانواده سخن بگویم، اصطلاحاتی را به کار خواهم گرفت که به نظر میرسند این نهاد را در جنبه خاصی که مورد بررسی است، به روشن ترین وجهی تعریف میکنند و به همین منظور، از اصطلاحاتی چون خانواده تک هستهای، گروه خانگی و روابط خویشاوندی استفاده خواهم کرد».(جامعه شناسی تاریخی خانواده، ص 19)این بررسی، در دو مقطع زمانی(پیش از انقلاب صنعتی و پس از آن) صورت میگیرد:
از کتاب مزار مرحوم شیخ مفید(رحمه الله) نقل شده است که در هنگام زیارت قبور علماء رضوان الله تعالى علیهم بگو:
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بَحْرَ الْعُلُوْمِ وَکَنْزَها، وَمُحْیِیَ الرُّسُومِ وَمُرَوِّجَها، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا حافِظَ الدّینِ، وَعَوْنَ الْمُؤْمِنینَ، وَمُرَوِّجَ شَریعَةِ سَیِّدِ الْمُرْسَلینَ وَآلِهِ الأَْئِمَّةِ الْمَعْصُومینَ، عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمْ اَفْضَلُ صَلاةِ الْمُصَلّینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الشَّیْخُ الْعالِمُ الْعامِلُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا عَضُدَ الاِْسْلامِ وَفَقیهَ أَهْلِ الْبَیْتِ، عَلَیْهِمْ أَفْضَلُ الصَّلاةِ وَالسَّلامِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْعارِفُ الْمُؤَیَّدُ وَالْعابِدُ الْمُسَدَّدُ، أَشْهَدُ أَنَّکَ الاَْمینُ عَلَى الدّینِ وَالدُّنْیا، وَأَنَّکَ قَدْ بالَغْتَ فی إِحْیاءِ الدّینِ، وَاجْتَهَدْتَ فی حِفْظِ شَریعَةِ أَشْرَفِ الأَوَّلینَ وَالاْخِرینَ، عَلَیْهِ وَآلِهِ صَلَواتُ الْمُصَلّینَ، وَاتَّبَعْتَ سُنَنَ الاَْبْرارِ، وَرَوَیْتَ عَنْهُمُ الاَْخْبارَ، وَعَمِلْتَ بِما رَوَیْتَ، وَأَشْهَدُ أَنَّکَ أَظْهَرْتَ الْحَقَّ، وَأَبْطَلْتَ الْبـاطِلَ، وَسَهَّلْتَ السَّبیلَ، وَاَوْضَحْتَ الطَّریقَ، وَنَصَرْتَ الْمُؤْمِنینَ، فَجَزاکَ اللهُ عَنِ الاْیمَانِ وَاَهْلِهِ أَفْضَلَ جَزاءِ التّابِعینَ، وَحَشَرَکَ مَعَ النَّبِیّینَ وَالْوَصِیّینَ، وَالشُهَدَاءِ وَالصّالِحینَ، وَحَسُنَ اُوْلئِکَ رَفیقاً، اَللّهُمَّ امْلاَْ قَبْرَهُ نُوراً وَرَوْحاً وَرَیْحاناً، وَاَسْکِنْهُ فی بُحْبُوحَةِ جَنَّةِ النَّعیمِ، بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمْینَ.
هرگاه قصد کردى زیارت کنى یکى از فرزندان ائمه را بایست بر سر قبرش و اگر زیارت شونده مرد باشد بگو:
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا السَّیِّدُ الزَّکیُّ، الطّاهِرُ الْوَلیُّ وَالدّاعِى الْحَفِیُّ اَشْهَدُ اَنَّکَ قُلْتَ حَقّاً، وَنَطَقْتَ حَقّاً وَصِدْقاً، وَدَعَوْتَ اِلى مَوْلایَ وَمَوْلاکَ عَلانِیَةً وَسِرّاً، فازَ مُتَّبِعُکَ، وَنَجا مُصَدِّقُکَ، وَخابَ وَخَسِرَ مُکَذِّبُکَ، وَالْمُتَخَلِّفُ عَنْکَ، اِشْهَدْ لی بِهذِهِ الشَّهادَةِ، لأَِکُونَ مِنَ الْفائِزینَ بِمَعْرِفَتِکَ وَطاعَتِکَ، وَتَصْدیقِکَ وَاتِّباعِکَ، وَالسَّلامُ عَلَیْکَ یا سَیِّدی وَابْنَ سَیِّدی، اَنْتَ بابُ اللهِ الْمُؤْتى مِنْهُ، وَالْمَأخُوذُ عَنْهُ، اَتَیْتُکَ زائِراً وَحاجاتی لَکَ مُسْتَوْدِعاً، وَها اَنَا ذا اَسْتَوْدِعُکَ دینی وَاَمانَتی، وَخَواتیمَ عَمَلی وَجَوامِعَ اَمَلی اِلى مُنْتَهى اَجَلی، وَاَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ.
واگر زن باشد بگو:
اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا السَّیْدَةُ الزَّکیَّةُ الطّاهِرَةُ الْوَلِیَّةُ وَالدّاعِیَةُ الْحَفِیَّةُ، اَشْهَدُ اَنَّکِ قُلْتِ حَقّاً وَنَطَقْتِ حَقّاً وَصِدْقاً، وَدَعَوْتِ اِلى مَوْلایَ وَمَوْلاکِ عَلانِیَةً وَسِرّاً، فازَ مُتَّبِعُکِ، وَنَجا مُصَدِّقُکِ، وَخابَ وَخَسِرَ مُکَذِّبُکِ، وَالْمُتَخَلِّفُ عَنْکِ، اِشْهَدی لی بِهذِهِ الشَّهادَةِ لأَِکُونَ مِنَ الْفائِزینَ بِمَعْرِفَتِکِ وَطاعَتِکِ وَتَصْدیقِکِ وَاتّباعِکِ، وَاَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا سَیِّدَتی وَابْنَةَ سَیِّدی اَنْتِ بابُ اللهِ الْمُؤْتى مِنْهُ وَالْمَاْخُوذُ عَنْهُ، اَتَیْتُکِ زائِراً وَحاجاتی لَکِ مُسْتَوْدِعاً، وَها اَنَا ذا اَسْتَوْدِعُکِ دینی وَاَمانَتی وَخَواتیمَ عَمَلی، وَجَوامِعَ اَمَلی اِلى مُنْتَهى اَجَلی، وَاَلسَّلامُ عَلَیْکِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ.
این زیارت را مرحوم سید محسن امین(قدس سره) در جلد دوم مفتاح الجنات براى هر یک از مشاهد مشرفه پیامبران(علیهم السلام)نقل کرده است:
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا نَبِیَّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا ... (بجاى چند نقطه اسم پیامبرى که قصد زیارت او را کرده اى آورده شود) ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَعَلى رَسُوْلِ اللهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَعَلى جَمیعِ النَّبِیّینَ وَالْمُرْسَلینَ، وَالاَْوْصِیاءِ
الْمَرْضِیّینَ، وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحینَ، اَشْهَدُ لَقَدْ اَدَّیْتَ ما حُمِّلْتَ، وَحَفِظْتَ مَا اسْتُودِعْتَ، وَبَلَّغْتَ عَنِ اللهِ کَما أُمِرْتَ، وَحَلَّلْتَ حَلالَ اللهِ، وَحَرَّمْتَ حَرامَهُ، وَأَقَمْتَ أَحْکامَهُ، فَصَلَّى اللهُ عَلى رُوْحِکَ الطَّیِّبَةِ، وَبَدَنِکَ الطَّاهِرِ، وَحَشَرَنَا اللهُ فی زُمْرَتِکَ تَحْتَ لِوَاءِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، وَاَهْلِ بَیْتِهِ عَلَیْهِمُ السَّلامُ، وَلا حَرَمَنا بَرَکَتَکَ، وَرَزَقَنا الْعَوْدَ إِلى زِیارَتِکَ، وَالسَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ.
سپس دو رکعت نماز یا بیشتر قربة الى الله به جاى آور و به آنچه خواهى براى دنیا وآخرت خود، پدر و مادر و دیگر مؤمنین دعا کن.
این زیارت در کتب کافى، تهذیب و کامل الزیارات نقل شده است، و در تمام زیارتگاه هاى ائمّه و انبیاء و اوصیاء(علیهم السلام) خوانده مى شود:
«اَلسَّلامُ عَلى اَوْلِیاءِ اللهِ وَاَصْفِیاءِهِ، اَلسَّلامُ عَلى اُمَناءِ اللهِ وَاَحِبّاءِهِ، اَلسَّلامُ عَلى اَنـْصارِ اللهِ وَخُلَفاءِهِ، اَلسَّلامُ عَلى مَحالِّ مَعْرِفَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مَساکِنِ ذِکْرِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مُظهِری اَمْرِ اللهِ وَنَهْیِهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الدُّعاةِ اِلَى اللهِ، اَلسَّلامُ
عَلَى المُسْتَقِرِّینَ فی مَرْضاتِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الْمُخْلَصِینَ فی طاعَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الاَْدِلاّءِ عَلَى اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الَّذِینَ مَنْ والاهُمْ فَقَدْ والَى اللهَ، وَمَنْ عاداهُمْ فَقَدْ عادَى اللهَ، وَمَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَ اللهَ، وَمَنْ جَهِلَهُمْ فَقَدْ جَهِلَ اللهَ، وَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللهِ، وَمَنْ تَخَلّى مِنْهُمْ فَقَدْ تَخَلّى مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ، وَاُشْهِدُ اللهَ اَنّی سِلْمٌ لِمَنْ سالَمْتُمْ، وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبْتُمْ، مُؤْمِنٌ بِسِرِّکُمْ وَعَلانِیَتِکُمْ، مُفَوِّضٌ فی ذلِکَ کُلِّهِ اِلَیْکُمْ، لَعَنَ اللهُ عَدُوَّ آلِ مُحَمَّد مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَاَبْرَءُ اِلَى اللهِ مِنْهُمْ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ».
اَللّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلى آبـائِهِ فی هذِهِ السّاعَةِ وَفی کُلِّ ساعَة وَلِیّاً وَحافِظاً وَقـائِداً وَناصِراً وَدَلیلا وَعَیْناً حَتّى تُسْکِنَهُ اَرْضَکَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فیها طَویلا.
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا صاحِبَ الزَّمانِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا خَلیفَةَ الرَّحْمنِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا شَریکَ الْقُرْآنِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا قاطِعَ الْبُرْهـانِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اِمامَ الاِْنْسِ وَالْجانِّ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَعَلى آبـائِکَ الطّـاهِرینَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ.
زیارت مطلقه امام حسین(علیه السلام) معروف به زیارت وارث، هرگاه قصد زیارت آن حضرت را نمودى بگو:
«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ آدَمَ صَِفْوَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ نُوح نَبِیِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اِبْراهِیمَ خَلیلِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوسى کَلیمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عِیسى رُوحِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّد حَبیبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ عَلَیْهِ السَّلامُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ مُحَمَّد الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ عَلِیّ الْمُرْتَضى، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ خَدِیجَةَ الْکُبْرى، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا ثارَ اللهِ وَابْنَ ثارِهِ وَالْوِتْرَ الْمَوْتُورَ، اَشْهَدُ اَنَّکَ قَدْ اَقَمْتَ الصَّلاةَ، وَآتَیْتَ الزَّکاةَ، وَاَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ، وَاَطَعْتَ اللهَ وَرَسُولَهُ حَتّى اَتیکَ الْیَقِینُ، فَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً قَتَلَتْکَ، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً ظَلَمَتْکَ، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ، یا مَوْلایَ یا اَبا عَبْدِ اللهِ، اَشْهَدُ اَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِى الاَْصْلابِ الشّامِخَةِ وَالاَْرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجاهِلِیَّةُ بِاَنْجاسِها، وَلَمْ تُلْبِسْکَ مِنْ مُدْلَهِمّاتِ ثِیابِها، وَاَشْهَدُ اَنَّکَ مِنْ دَعائِمِ الدّینِ وَاَرْکانِ الْمُؤْمِنینَ، وَاَشْهَدُ اَنَّکَ الاِْمامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ الرَّضِیُّ الزَّکِیُّ الْهادِى الْمَهْدِیُّ، وَاَشْهَدُ اَنَّ الاَْئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ کَلِمَةُ التَّقْوى، وَاَعْلامُ الْهُدى، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقى، وَالْحُجَّةُ عَلى اَهْلِ الدُّنْیا، وَاُشْهِدُ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ وَاَنْبِیاءَهُ وَرُسُلَهُ، اَنّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَبِاِیابِکُمْ مُوقِنٌ، بِشَرائِعِ دِینی وَخَواتیمِ عَمَلی، وَقَلْبی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ، وَاَمْری لاَِمْرِکُمْ مُتَّبِـعٌ، صَلَواتُ اللهِ عَلَیْکُمْ، وَعَلى اَرْواحِکُمْ، وَعَلى اَجْسادِکُمْ، وَعَلى اَجْسامِکُمْ، وَعَلى شـاهِدِکُمْ، وَعَلى غائِبِکُمْ، وَعَلى ظاهِرِکُمْ، وَعَلى باطِنِکُمْ.
بِاَبی اَنْتَ وَاُمّی یَا بْنَ رَسُولِ اللهِ، بِاَبی اَنْتَ وَاُمّی یا اَبا عَبْدِ اللهِ، لَقَدْ عَظُمَتِ الرَّزِیَّةُ، وَجَلَّتِ الْمُصیبَةُ بِکَ عَلَیْنا وَعَلى جَمیعِ اَهْلِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ، فَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً اَسْرَجَتْ وَاَلْجَمَتْ وَتَهَیَّاَتْ لِقِتالِکَ، یا مَوْلایَ یا اَبا عَبْدِ اللهِ، قَصَدْتُ حَرَمَکَ، وَاَتَیْتُ اِلى مَشْهَدِکَ، اَسْئَلُ اللهَ بِالشَّأنِ الَّذی لَکَ عِنْدَهُ وَبِالْمَحَلِّ الَّذی لَکَ لَدَیْهِ اَنْ یُصَلِّیَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاَنْ یَجْعَلَنی مَعَکُمْ فِى الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ.
پس برخیز و دو رکعت نماز با هر سوره که مى خواهى بخوان، و چون از نماز فارغ شدى بگو:
«اَللّهُمَّ اِنِّی صَلَّیْتُ وَرَکَعْتُ وَسَجَدْتُ لَکَ، وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ، لاَِنَّ الصَّلاةَ وَالرُّکُوعَ وَالسُّجُودَ لا تَکُونُ اِلاّ لَکَ، لاَِنَّکَ اَنْتَ اللهُ لا اِلـهَ اِلاّ اَنْتَ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاَبْلِغْهُمْ عَنّی اَفْضَلَ السَّلامِ وَالتَّحِیَّةِ، وَارْدُدْ عَلَیَّ مِنْهُمُ السَّلامَ، اَللّهُمَّ وَهاتانِ الرَّکْعَتانِ هَدِیَّةٌ مِنّی اِلى مَوْلایَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیّ عَلَیْهِمَا السَّلامُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَعَلَیْهِ وَتَقَبَّلْ مِنّی، وَأْجُرْنی عَلى ذلِکَ بِاَفْضَلِ اَمَلی وَرَجاءی فِیکَ وفی وَلِیِّکَ، یا وَلِیَّ الْمُؤْمِنینَ».
پس قصد زیارت علیّ بن الحسین علیهما السّلام نموده، وبگو:
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ نَبِیِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ الْحُسَیْنِ الشَّهیدِ،اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الشَّهیدُ وَابْنُ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْمَظْلُومُ وَابْنُ الْمَظْلُومِ، لَعَنَ اللهُ اُمَّةً قَتَلَتْکَ، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً ظَلَمَتْکَ، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ.
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ اللهِ وَابْنَ وَلِیِّهِ، لَقَدْ عَظُمَتِ الْمُصیبَةُ وَجَلَّتِ الرَّزِیَّةُ بِکَ عَلَیْنا وَعَلى جَمیعِ الْمُسْلِمینَ، فَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً قَتَلَتْکَ، وَاَبْرَءُ اِلَى اللهِ وَاِلَیْکَ مِنْهُمْ.
پس متوجّه شو به سوى شهداء و بگو:
اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَوْلِیاءَ اللهِ وَاَحِبّائَهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یـا اَصْفِیاءَ اللهِ وَاَوِدّائَهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَنْصارَ دینِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَنْصارَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَنْصارَ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَنصارَ فاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِساءِ الْعالَمینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَنْصارَ اَبی مُحَمَّد الْحَسَنِ بْنِ عَلِیّ الْوَلِیِّ الزَّکِیِّ النّاصِحِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَنْصارَ اَبی عَبْدِ اللهِ، بِاَبی اَنْتُمْ وَاُمّی، طِبْتُمْ وَطابَتِ الاَْرْضُ الَّتی فِیها دُفِنْتُمْ، وَفُزْتُمْ فَوْزاً عَظیماً، فَیا لَیْتَنی کُنْتُ مَعَکُمْ فَاَفُوزَ مَعَکُمْ.
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا سَیِّدَتَنـا رُقَیَّةَ، عَلَیْکِ التَّحِیَّةُ وَاَلسَّلامُ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا بِنْتَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا بِنْتَ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ عَلِیِّ بْنِ اَبی طالِبِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَیِّدَةِ نِسـاءِ الْعالَمینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ خَدیجَةَ
الْکُبْرى اُمِّ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ وَلِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا اُخْتَ وَلِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ الْحُسَیْنِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الصِّدّیقَةُ الشَّهیدَةِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا التَّقیّةُ النَّقیَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الزَّکِیَّةُ الْفاضِلَةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الْمَظْلُومَةُ الْبَهِیَّةُ، صَلَّى اللهُ عَلَیْکِ وَعَلى رُوحِکِ وَبَدَنِکِ، فَجَعَلَ اللهُ مَنْزِلَکِ وَمَاْواکِ فِى الْجَنَّةِ مَعَ آبائِکِ وَاَجْدادِکِ، الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ الْمَعْصُومینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ، وَعَلَى الْمَلائِکَةِ الْحـافّینَ حَوْلَ حَرَمِکِ الشَّریفِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَیِّدِنا مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ وَسَلَّمَ تَسْلیماً بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.
پس از زیارت حضرت رقیّه(علیها السلام) خوب است دعایى را که مرحوم علاّمه سید محسن امین(قدس سره) نقل کرده اند و در صفحه 27 همین کتاب بعد از زیارت حضرت زینب(علیها السلام)آمده است، خوانده شود.
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
اَلسَّلامُ عَلى آدَمَ صِفْوَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى نُوح نَبِیِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى اِبْراهیمَ خَلیِل اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مُوسى کَلیِم اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى عیسى رُوحِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا رَسُولَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا خَیْرَ خَلْقِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا صَفِیَّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللهِ
خاتَمَ النَّبِیّینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یـا اَمیرَ الْمُؤْمِنینَ عَلِیَّ بْنَ اَبی طـالِب وَصِیَّ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا فاطِمَةُ سَیِّدَةَ نِسـاءِ اْلعالَمینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکُما یا سِبْطَیْ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَسَیِّدَیْ شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا عَلِیَّ بْنَ اْلحُسَیْنِ سَیِّدَ الْعابِدینَ وَقُرَّةَ عَیْنِ النّاظِرینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیّ باقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِیِّ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد الصّادِقَ الْبـارَّ الاَْمینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مُوسَى بْنَ جَعْفَر الطّاهِرَ الطُّهْرَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا اْلمُرْتَضى، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیّ التَّقِیَّ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّد النَّقِیَّ النّاصِحَ الأَْمینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا حَسَنَ بْنَ عَلِیّ، اَلسَّلامُ عَلَى الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلى نُورِکَ وَسِراجِکَ وَوَلِیِّ وَلِیِّکَ، وَوَصِیِّ وَصِیِّکَ، وَحُجَّتِکَ عَلى خَلْقِکَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا بِنْتَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا بِنْتَ فاطِمَةَ وَخَدیجَةَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا بِنْتَ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا بِنْتَ وَلِیِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یـا اُخْتَ وَلِیِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا عَمَّةَ وَلِیِّ اللهِ، الَسَّلامُ عَلَیْکِ یـا رُقَیَّةَُ بِنْتَ اْلحُسَیْنِ الشَّهیدِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ، الَسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الصَّغیرَةُ الشَّهیدَةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الْمَقْهُورَةُ الْمَظْلُومَةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الْفاضِلَةُ الْرَّشیدَةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الْجَلیلَةُ الْجَمیلَةُ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الْبَعیدَةُ عَنِ الأَْوْطانِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الأَْسیرَةُ فِى الْبُلْدانِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ یا مَوْلاتی وَابْنَةَ مَوْلایَ، وَسَیِّدَتی وَابْنَةَ سَیِّدی وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ، فَلَعَنَ اللهُ مَنْ جَحَدَکِ، وَلَعَنَ اللهُ مَنْ ظَلَمَکِ، وَلَعَنَ اللهُ مَنْ ضَرَبَکِ، وَلَعَنَ اللهُ مَنْ لَمْ یَعْرِفْ حَقَّکِ، وَلَعَنَ اللهُ اَعْداءَ آلِ مُحَمَّد، مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، مِنَ الأَْوَّلینَ وَالاْخِرینَ، وَضاعَفَ عَلَیْهِمُ الْعَذابَ الأَْلیمَ، اَتَیْتُکِ یا مَوْلاتی وَابْنَةَ مَوْلایَ، قاصِداً وافِداً عارِفاً بِحَقِّکِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکِ عَرَّفَ اللهُ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ فِى الْجَنَّةِ، وَحَشَرَنا فی زُمْرَتِکُمْ، وَاَوْرَدَنا حَوْضَ نَبیِّکُمْ، وَسَقانا بِکَاْسِ جَدِّکُمْ مِنْ یَدِ عَلِیِّ بْنِ اَبی طالِب صَلَواتُ اللهِ عَلَیْکُمْ، اَسْئَلُ اللهَ اَنْ یُرِیَنا فیکُمُ السّرُوُرَ وَالْفَرَجَ، وَاَنْ یَجْمَعَنا وَاِیّاکُمْ فی زُمْرَةِ جَدِّکُمْ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ، وَاَنْ لا یَسْلُبَنا مَعْرِفَتَکُمْ اِنَّهُ وَلِیٌّ قَدیرٌ، اَتَقَرَّبُ اِلىَ اللهِ بِحُبِّکُمْ، وَالْبَرائَةِ مِنْ اَعْدائِکُمْ، وَالتَّسْلیمِ اِلَى اللهِ، راضِیاً بِهِ غَیْرَ مُنْکِر وَلا مُسْتَکْبِر، وَعَلى یَقینِ مـا اَتى بِهِ مُحَمَّدٌ، وَبِهِ راض نَطْلُبُ بِذلِکَ وَجْهَکَ یا سَیِّدى، اَللّهُمَّ وَرِضاکَ وَالدّارَ الاْخِرَةَ یا رُقَیَّةُ اشْفَعی لی فِى الْجَنَّةِ، فَاِنَّ لَکِ عِنْدَ اللهِ شَاْناً مِنَ الشَّاْنِ، اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ اَنْ تَخْتِمَ لى بِالسَّعادَةِ، فَلا تَسْلُبْ مِّنى ما اَنَا فیهِ، وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظیمِ، اَللّهُمَّ اسْتَجِبْ لَنا وَتَقَبَّلْهُ بِکَرَمِکَ وَعِزَّتِکَ، وَبِرَحْمَتِکَ وَعافِیَتِکَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ اَجْمَعینَ، وَسَّلَمَ تَسْلیماً یـا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
بِاِذْنِ اللهِ وَاِذْنِ رَسُولِهِ وَاِذْنِ مَلائِکَتِهِ الْمُقَرَّبینَ وَاَنـْبِیـائِهِ الْمُرسَلینَ، وَالاَْئِمَّةِ الْمَعْصُومینَ، وَبِاِذْنِ السَیِّدَةِ رُقَیَّةَ بِنْتِ الحُسَیْنِ الشَّهیدِ عَلَیْهِ السَّلامُ، اَدْخُلُ هذِهِ الرَّوْضَةَ الْمُبـارَکَةَ، وَاَدْعُوا اللهَ بِفُنُونِ الدَّعَواتِ، وَاَعْتَرِفُ للهِِ بِالْعُبُودِیَّةِ، وَلِلنَّبِیِّ وَالاَْئِمَّةِ الْمَعْصُومینَ عَلَیْهِمُ اَلسَّلامُ بِالطّـاعَةِ، رَبِّ اَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْق، وَاَخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْق، وَاجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطـاناً نَصیراً.
مرحوم علاّمه سید محسن امین(قدس سره) در مفتاح الجنات مى فرماید: بعد از زیارت هر یک از انبیاء وائمه(علیهم السلام) واولاد آنان مناسب است این دعا خوانده شود:
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، اَللّهُمَّ اِنّا نَسأَلُکَ وَنَدْعُوْکَ وَنُقْسِمُ عَلَیْکَ بِاسْمِکَ الْعَظیمِ الاَْعْظَمِ الاَْعَزِّ الاَْجَلِّ الاَْکْرَمِ، وَبِحَقِّ نَبِیِّکَ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ وَأَهْلِ بَیْتِهِ الطّاهِرینَ عَلَیهِمُ السَّلامُ، اَنْ لا تَدَعَ لَنا فی
هذَا الْمَشْهَدِ الْمُعَظَّمِ وَالْمَقامِ الْمُکَرَّمِ ذَنْباً اِلاّ غَفَرْتَهُ، وَلا هَمّاً اِلاّ فَرَّجْتَهُ وَلا سُوْءاً اِلاّ دَفَعْتَهُ، وَلا دَیْناً اِلاّ قَضَیْتَهُ وَلا مَریضْاً اِلاّ شَفَیْتَهُ وَعافَیْتَهُ، وَلا غائِباً اِلاّ حَفِظْتَهُ وَاَدْنَیْتَهُ، وَلا حاجَةً مِنْ حَوائِجِ الدُّنیا وَالاْخِرَةِ لَکَ فیها رِضىً ولَنـا فیها صَلاحٌ اِلاّ قَضَیْتَها وَیَسَّرْتَها، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لَنا وَلاِبائِنا وَأُمَّهـاتِنـا، وَاِخْوانِ دینِنا، وَاَقْرِبـائِنـا وَجیرانِنا، وَمَنْ عَلَّمَنا، وَمَنْ لَهُ فَضْلٌ عَلَیْنا، وَمَنِ اتَّخَذَ عِنْدَنا یَداً مِنْ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ، ذُنُوبَنَا کُلَّهـا، صَغیرَها وَکَبیرَها، ما تَقَدَّمَ مِنْها وَما تَاَخَّرَ، وَاعْصِمْنا فیمـا بَقِیَ مِنْ اَعْمارِنا، وَارْحَمْنـا وَلا تُسَلِّطْ عَلَیْنا مَنْ لا یَرْحَمُنَا، اَللّهُمَّ اَحْیِنا مَحْیا مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاَمِتْنا مَماتَهُمْ، وَاحْشُرْنا مَعَهُمْ وَفی زُمْرَتِهِمْ وَتَحْتَ لِوائِهِمْ، وَلا تُفَرِّقْ بَیْنَنا وَبَیْنَهُمْ طَرْفَةَ عَیْن فِى الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ، اَللّهُمَّ اِنّا نَسْأَلُکَ خَیْرَ الْخَیْرِ رِضْوانَکَ وَالْجَنَّةَ، وَنَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ الشَّرِّ سَخَطِکَ وَالنَّارِ یا کَریمُ، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَیِّدِنا مُحَمَّد وَآلِهِ الطّاهِریْنَ وَسَلَّمَ تَسْلیماً.